Thiên lý tuy biến hóa chia ra trăm đường nghìn lối, nhưng rút lại cũng chỉ
thuộc về một mối mà thôi. Hễ người ta biết rõ như thế, thì còn phải lo nghĩ
gì nữa. Cho nên Khổng Tử nói rằng: “Thiên hạ hà tư hà lự? Thiên hạ đồng
quy nhi thù đồ, nhất trí nhi bách lự. Thiên hạ hà tư hà lự?
天下何思何慮?
天下同歸而殊途,一致而百慮.天下何思慮?: Thiên hạ có lo gì nghĩ? Thiên
hạ tuy có nhiều đường khác nhau, nhưng cũng về một chỗ, trăm điều lo
nghĩ mà vẫn quay về một mối. Thiên hạ có lo gì nghĩ gì?” (Dịch: Hệ từ hạ),
Ý Khổng Tử không phải là nói người ta không nên lo nghĩ, nhưng chỉ cốt
dạy người ta không nên vơ vẩn, chỉ lo nghĩ về một góc, một việc, để làm
cho sự cảm ứng thành ra riêng tây, hẹp hòi, không khuếch nhiên thông cả
được mọi việc. Trời sinh ra người và lại phú cho cái tính sáng suốt thì đạo
người là phải cố gắng theo đạo Trời mà tiến hóa cho đến chí thiện, chí mỹ.
Trong sự cố gắng như thế tất là phải lo nghĩ luôn, nhưng cái lo nghĩ theo lẽ
tự nhiên rất công, rất chính, chứ không “sung sung vãng lai” để làm hẹp
mất sự cảm ứng của người ta.
Cái học của Khổng Tử là cốt khiến người ta gắng hết sức, đem cái sáng suốt
tự nhiên mà hiểu rõ cái nghĩa tinh vi, vào cho đến cái thần diệu của các sự
vật, thì sự biết mới thực là xác thực và việc làm mới thật là hay. Bởi vậy
Kinh Dịch nói rằng: “Tinh nghĩa nhập thần dĩ trí dụng dã
精義入神以致用
也: Hiểu rõ nghĩa tinh vi, vào đến chỗ thần diệu, để sự thi dụng cho được
đến cùng vậy” (Hệ từ hạ). Xem như thế, dùng trực giác là việc rất khó, phải
khiến cái tinh thần của mình vào đến cái tinh thần của sự vật, phải do ở
trong mà ra ngoài, phải dụng lực rất nhíều và phải cố gắng hết sức thì mới
có công hiệu.
Khi sự biết của người ta vào được sâu xa như thế, thì ta hiểu rằng ở trong
thế gian tuy có trăm giường nghìn mối, nhưng thiên lý chỉ có một mà thôi,
cho nên dẫu vạn vật phồn tạp thế nào mặc lòng, manh mối vẫn phân minh,
không rối loạn chút nào. Bởi vậy Kinh Dịch nói rằng: “Ngôn thiên hạ chi
chí trách nhi bất khả ố dã; ngôn thiên hạ chi chí động nhi bất khả loạn dã
言天下之至賾而不可惡也; 言天下之至動而不可亂也: Nói cái cuộc rất
phồn tạp của thiên hạ mà không ghét, nói cái cuộc chí động của thiên, hạ
mà không loạn” (Hệ từ thượng).
