NHO GIÁO - Trang 620

trái với lòng người. Chắc Khổng Tử không theo cái thuyết ấy. Vả lại xem
các Kinh, Truyện có nhiều chỗ rõ là Khổng giáo tin có quỉ thần. Hoặc giả
Phan quân còn sở cứ vào cái ý kiến nào nữa thì tôi không được biết.
5. Phan quân khuynh hướng về khoa học và cho Khổng giáo trái với khoa
học. Trước hết ta phải biết rằng hai chữ khoa học như ta hiểu ngày nay, thì
khi xưa bên Viễn Đông ta không có. Họa chăng ở cuối đời Chiến Quốc bên
Tàu, có phái Biệt Mặc mà nhà Nho thường gọi là quỉ biện, có một vài nhà
triết học lưu tâm đến những vấn đề tự hồ có cái vẻ khoa học, nhưng vì dùng
danh từ không rõ, thành ra không mấy người hiểu, về sau xã hộì Tàu thiên
về mặt học đạo đức và bỏ mất khoa học, không ai nghĩ đến. Độ vài trăm
năm nay khoa học thịnh hành lên ở phương Tây làm cho những dân tộc
phương ấy được cường thịnh, đem cái tài trí của nhân loại mà cướp cái thế
lực của tạo hóa. Bởi đó mà các dân tộc thuộc về văn hóa cũ đều đua nhau
theo khoa học.
Khổng giáo sở dĩ không chú ý đến khoa học là vì lúc trước sự sinh hoạt của
ngườì ta không cần đến khoa học. Song xét kỹ ra cái tinh thần của Khổng
giáo không trái với khoa học, bởi chưng Khổng giáo dạy người ta phải tùy
thời mà biến đổi, miễn là đừng thiên lệch về một mặt nào thái quá là được.
Phan quân nói rằng Khổng giáo có nhiều điều trở ngại cho khoa học.
Những điều ấy tôi không hiểu rõ là điều gì, mà dẫu có nữa chẳng qua là
Khổng Tử nói những điều thích hợp với cái trình độ của người đời Xuân
Thu. Về sau mình không biết phân biệt phải, trái, cứ nhắm mắt theo liều,
chứ có phải là tại thánh hiền đâu. Đạo Khổng sở dĩ có điều hay là có cái
nghĩa tùy thời, không chấp nhất cái gì cả. Việc gì mà hợp thời và thuận lý là
được, cốt lúc nào cũng phải giữ cái lẽ điều hoà mà thôi. Nay ta ở vào thời
đại có khoa học và cần phải có khoa học, thì ta theo khoa học, nhưng theo
khoa học mà không bỏ mất cái tâm học, thì tâm với trí có thể điều hoà được
với nhau, có việc gì là việc trở ngại. Tôi e rằng Phan quân quá tin khoa học,
cho nên tưởng rằng cái gì không phải là khoa học thì cho là dở, chứ biết đâu
là khi ta quá thiên về khoa học lại không có điều hại? Kể như ngày nay
thiên hạ đang hâm mộ khoa học lắm thật, thế mà ở bên Tây có nhiều nhà