II
Sau bài trả lời ấy, ông Phan Khôi viết một bài đăng ở Phụ nữ tân văn số 63
và 64 với đầu đề là: Mời Trần trọng Kim tiên sinh đi với Khổng Tử, Mạnh
Tử đến nhà M. Logique chơi, tại đó chúng ta sẽ nói chuyện... Tôi phải viết
bài sau này đăng ở báo ấy số 71, 72 và 74.
Mời Phan Khôi Tiên sinh trở về nhà học của ta mà nói chuyện.
Trước khi Phan tiên sinh mời tôi đến nhà cô Logique (gọi là cô vì Logique
ở bên Tây là người đàn bà). để nói chuyện với Khổng Tử và Mạnh Tử, tiên
sinh có viết một bài cảnh cáo các nhà mà tiên sinh gọi là học phiệt. Trong
bài ấy tiên sinh trách những người Nho học có cái thái độ lãnh đạm đối với
Khổng giáo, tôi lấy làm phục lắm. Mấy lời tiên sinh trách ở bài tiên sinh đã
đăng trong báo Thần chung ra, thì bây giờ tôi mới biết, mà thật là đúng với
cái bệnh tình của các nhà Nho học ở nước ta. Thường tôi vẫn lấy điều ấy
làm phàn nàn lắm. Thế mới biết cái học của mình xưa nay thiển cận, đến
nỗi không có chút gì thấm thía vào đến tủy não cả.
Song trong bài ấy có điều Phan tiên sinh nói về cái thái độ của những người
học phiệt, thì không được đủ lẽ, là vì tiên sinh chỉ trách những người ấy
khinh người, ai nói gì cũng làm thinh, không thêm đáp lại. Nhưng tiên sinh
không xét cho tự xưa đến nay đã có mấy ai xướng lên vấn đề gì mà nói cho
chính đáng và ôn tồn, để cho những người có ý kiến gì khác cũng muốn
đem ra mà bàn chưa? Số nhiều người mình khi đã cầm bút viết, thì chỉ dùng
những giọng khích bác, những lời thô thiển, có khi lại buông lời quá đáng,
làm mất cả cái hòa khí trong khi biện luận. Như thế thì tiên sinh bảo người
học giả ai còn muốn biện luận nữa. Đã hay rằng người đi học cần phải phục
thiện. Song phải biết lời mình nói có thiện thì người ta mới phục, chứ mình
nói những lời sống sượng, ý tứ ngoắt ngoéo, từ đầu chí cuối chỉ thổ lộ ra cái
ý cầu thắng thì bảo người ta phục thiện làm sao được.
