NHO GIÁO - Trang 646

học. Ta đã biết các phương pháp của Khổng giáo là lấy trực giác làm chủ
mà cái thống hệ của Khổng giáo là thiên địa vạn vật nhất thể. Vậy ta xét
xem cái phương pháp của Khổng giáo có tương hợp với cái phương pháp
của các triết học ở bên Tây không.
Đại phàm những khoa triết học của Tây thường theo hai phương pháp: một
là cái phương pháp chứng luận (méthode démonstrative) lấy cái định nghĩa
tiên thiên đích (définition posée à priori) hay là một cái giả định
(hypothèse) làm căn bản. Hai là cái phương pháp thực nghiệm (méthode
expérimentale) lấy sự quan sát của giác quan làm căn bản. Cái phương pháp
chứng luận thì khi đã nhận một cái lý nào làm căn bản rồi, cứ lấy cái lý ấy
làm chứng mà luận, cái quan niệm khác đều phải hợp với cái chứng ấy mới
được. Phương pháp ấy thì chỉ theo thuần lý mới xét được, chứ theo thực
nghiệm thì khó xét ra được. Còn cái phương pháp thực nghiệm đã chủ ở sự
thực nghiệm thì chỉ biết những điều do sự quan sát của giác quan mà thôi,
chứ không biết được những điều do cái tâm mà phát minh ra,
Khổng giáo dùng cái phương pháp thứ nhất theo cái chủ nghĩa thiên địa vạn
vật nhất thể và lấy cái định nghĩa tiên thiên đích làm gốc, cho thiên hạ như
một nhà, một nước như một người. Đã là thiên địa vạn vật cùng đồng một
thể, thì cái đạo nhân của tâm tất là cùng với cái đạo nhân của trời đất và vạn
vật hợp làm một thành cái đạo nhân của nhất thể. Cái đạo nhân của nhất thể
bởi đâu mà ra? Bởi tính của Trời phú cho, tự nhiên nó linh chiêu, không mờ
tối vậy, cho nên mới gọi là minh đức. Nếu ta không làm cho sáng cái minh
đức ấy ra, mà để cho lòng dục động lên, cái tư tâm tế tắc mất cả, thì cái lợi
cái hại chống nhau, lòng tức, lòng giận khêu lên, đến nỗi tàn hại lẫn nhau,
thậm chí có khi cha, con, anh, em giết nhau, thành ra cái đạo nhân của nhất
thể mất đi. Bởi vậy thánh nhân dạy rằng: cái học của bậc đại nhân là cốt bỏ
cái tư tâm, tư dục, để tự mình làm cho sáng cái minh đức của mình. Cái
minh đức của mình đã sáng ra, thì tất là có lòng thân dân. Làm cho sáng cái
minh đức là lập thành cái thể của thiên địa vạn vật nhất thể, thân dân là đạt
được cái dụng của thiên địa vạn vật nhất thể. Cho nên minh minh đức là ở
sự thân dân mà sự thân dân là để làm cho sáng cái minh đức. Ta thân cha ta
để cho kịp đến cha người và cha thiên hạ, rồi sau cái nhân của ta mới thực