NHO GIÁO - Trang 648

lĩnh và tám cái điều mục đã nói trên kia vào sách Đại Học rồi, Tăng Tử hay
là học trò Tăng Tử mới diễn cái nghĩa thế nào là thành ý, là tu thân, là tề
gia, là trị quốc, là bình thiên hạ. Trong cái mục nói về trị quốc, thì cả đoạn
như thế này: “Sở vị trị quốc ắt trước phải tề gia. Nhà mình không dạy được
mà dậy được người thì không có, cho nên người quân tử không ra khỏi nhà
mà nên sự giáo hóa ở nước: Hiếu là thờ cha được, thì suy ra thờ vua cũng
được; đễ là thờ anh được, thì suy ra thờ kẻ tôn trưởng cũng được; từ thiện là
xử với người trong nhà được, thì suy ra để sai khiến dân chúng cũng được.
Thiên Khang cáo nói rằng: “Như nuôi con nhỏ, lòng tinh thành tìm đó, tuy
không trúng nhưng cũng không sai mấy. Chưa có học nuôi con rồi sau mới
gả chồng vậy”.
Khúc trên từ chữ sở vị trị quốc cho đến từ thiện để khiến nhân chứng, ý nói
người quân tử lấy hiếu, đễ, từ mà dạy người trong nhà. Hễ lấy những điều
ấy mà dạy người trong nhà không được, thì dạy thế nào được người trong
nước. Vì về đường đạo đức, thì sự giáo hóa của thân mình, của một nhà,
của một nước, bao giờ cũng lấy ba điều ấy làm cốt. Ở trong nhà biết hiếu
với cha, tức là ở trong nước biết cách thờ quân thượng; ở trong nhà biết đễ
với anh, tức là ở trong nước biết cách thờ kẻ tôn trưởng; ở trong nhà từ
thiện với nhau, tức là ở trong nước biết cách sai khiến dân chúng. Sự giáo
hóa ở trong nhà mà nên, thì sự giáo hóa trong nước cũng nên. Đã theo cái
thuyết nhất thể thì người một nhà và người một nước cũng phải theo một
đạo giáo hóa, chứ không ra ngoài cái đạo ấy được. Cái căn bản lập giáo là
cần phải biết cái mối đầu rồi suy rộng ra, thì đâu đâu cũng thế cả. Cho nên
nói rằng: “Người quân tử không ra khỏi nhà, mà nên sự giáo hóa ở trong
nước”. Cái nghĩa khúc ấy hiểu rõ rồi, nhưng người làm sách Đại Học lại
dẫn thêm cái chứng ở thiên Khang cáo trong Kinh Thư và kết luận một câu
rằng: “Chưa có học nuôi con rồi sau mới gả chồng”; ý nghĩa câu ấy ăn với
câu chứng ở thiên Khang cáo rằng: “Như nuôi con đỏ, lòng tinh thành tìm
đó tuy không trúng nhưng cũng không sai mấy”. Lòng tinh thành tìm đó là
tìm cái thị dục của đứa trẻ. Câu ấy là nói ví người coi việc tri dân cũng như
mẹ nuôi con mới đẻ. Mẹ nuôi con đỏ là hết lòng yêu mến con, cho nên tuy
con muốn cái gì không nói ra được như cái lòng tinh thành của mẹ yêu con