NHO GIÁO - Trang 651

trọng, vua là khinh. Vua làm điều tàn bạo, dân có quyền trừ bỏ đi. Đó là cái
chủ nghĩa duy tân của Khổng giáo mà tôi cho là chính đáng hơn cả. Bởi vậy
tôi không đồng ý với Phan tiên sinh, và tôi dám chắc rằng Khổng giáo
không trái với chủ nghĩa duy tân. Xin tiên sinh hiểu cho rằng đây tôi chỉ nói
cái nghĩa duy tân mà thôi, chứ không nói đến cái chính thể duy dân vì nó là
một việc khác.
Tôi nói như vậy có lẽ Phan tiên sinh lại bẻ rằng: Tự xưa đến nay người
mình vẫn học Khổng giáo sao không thấy thi hành cái chủ nghĩa ấy bao
giờ? Xin thưa rằng: Cái chính thể của xã hội ta tự xưa đến nay tuy là
chuyên chế, nhưng vẫn có một phần theo chủ nghĩa duy dân, là thường vẫn
lấy những người có đức có tài trong dân ra làm quan tư. Vả lại ta cũng nên
biết rằng xưa nay người học Khổng giáo thì nhiều nhưng theo Khổng giáo
mà làm thì ít. Vậy nên hòn ngọc tuy là quý, nhưng không ai biết dùng, thì
dẫu quý đến đâu cũng không làm gì được. Nay ta biết nó là ngọc, thì cứ nói,
ai dùng nó thì dùng, không dùng thì thôi.
c) Phan tiên sinh nói rằng Khổng giáo làm ngại trở cho khoa học là vì chỉ
nói cái lẽ đương nhiên, chứ không nói cái lẽ sở dĩ nhiên. Trước kia tiên sinh
chỉ nói thế, chứ không nói rõ ở chỗ nào, cho nên tôi chỉ cắt nghĩa tại làm
sao mà thôi. Nay tiên sinh đã viện chứng rõ ràng, thì xin theo cái chứng ấy
mà bàn lại. Tiên sinh lấy câu Khổng Tử trả lời cho Diệp Công hỏi về việc
chính, mà bảo: “Ngài chỉ nói về quả mà không nói đến nhân: bảo nên làm
như thế mà không bảo cho biết cái phương thế làm thế nào. Ấy là trái với
khoa học”.
Ta phải biết rằng sách Luận Ngữ là sách chép những câu chuyện người ta
hỏi Khổng Tử cái gì, Ngài đáp lại thế nào, hoặc là những lời Ngài nói có ý
nghĩa gì sâu xa. Trong sách ấy có nhiều câu nghĩ lâu thấm thía mới biết là
hay? Cho nên người ta nói cái học của Ngài là cái học hàm súc. Vậy những
lời Ngài nói trong sách Luận Ngữ không phải là chỉ để giảng dạy một cái lý
thuyết nào, mà bảo đã dạy sao lại không nói cho có đầu, có đuôi, để người
ta biết hết các lẽ. Nay Phan tiên sinh lấy những câu vấn đáp vắn tắt, trong
lúc nói chuyện mà bẻ thì tôi cho là không phải. Song đã bẻ, thì tôi cứ lấy cái
hiểu của tôi mà đáp lại.