Vậy hợp với cái đức sinh là thiện, trái với đức sinh là ác. Cái quan niệm về
sự thiện sự ác của Khổng giáo gốc ở sự sinh.
Sự sinh là phần rất linh hoạt trong Khổng giáo. Bởi có phần ấy cho nên
những điều nhân, nghĩa, lễ, trí mới có tinh thần, vì những điều ấy chủ ở sự
gây thành cái sinh thú của nhân loại. Nếu người ta sống ở đời mà chỉ tùy
tùng cái vật dục, để nó sai khiến, rồi chỉ cầu lấy tư tâm tư trí mà bày việc ra
để làm nhiễu loạn nhân tâm, thì thật là làm hại cái sinh cơ của tạo hóa. Vậy
nên cái tông chỉ của Khổng giáo là theo thiên lý mà bồi bổ cho sự sinh của
trời đất. Sự bồi bổ đó gốc ở đạo nhân là cái cơ sở giáo hóa của Khổng giáo.
Nhân. Theo cái lý thuyết đã nói ở trên, cho cái đức lớn của trời đất là sự
sinh, thì đạo người là phải theo đạo trời đất mà bồi dưỡng sự sinh. Đạo trời
có bốn đức là: Nguyên, hanh, lợi, trinh, đạo người bởi đó mà có bốn đức là:
Nhân, nghĩa, lễ, trí. Nguyên tức là nhân, đứng đầu các điều thiện; hanh tức
là lễ, hội hợp các cái đẹp, lợi tức là nghĩa, định rõ các phận cho điều hòa;
trinh tức là trí, giữ vững cái chính để làm gốc mọi sự. Bởi vậy, Khổng Tử
nói rằng: “Quân tử thể nhân túc dĩ trưởng nhân, gia hội túc dĩ hợp lễ, lợi
vật túc dĩ hòa nghĩa, trinh cố túc dĩ cán sự
君子體仁足以長人，嘉會足以
合禮，利物足以和義，貞固足以幹事: Quân tử lấy nhân làm thể là đủ
làm trưởng thành cho người, hợp các cái tốt đẹp là đủ làm cho hợp lễ, lợi
cho vạn vật là đủ làm hòa cái nghĩa, biết cái trinh chính mà cố giữ là đủ làm
gốc cho mọi sự” (Dịch: Văn ngôn truyện). Vậy nhân là đầu các điều thiện,
chủ bồi dưỡng sự sinh của trời đất.
Chữ nhân
仁có chữ nhân 亻và chữ nhị 二hợp lại là một chữ hội ý, nghĩa là
nói cái thể và cái đức chung của mọi người đều có với nhau như một. Bởi
vậy hiểu rõ nghĩa chữ nhân, tức hiểu rõ cái tông chỉ nhất thể của Khổng
giáo.
Thê nào là nhân? Các đệ tử hỏi Khổng Tử, thì Ngài tùy học lực, tư cách của
từng người mà trả lời với mỗi người một khác. Nhan Tử hỏi nhân. Ngài nói
rằng: “Khắc kỷ phục lễ vi nhân
克己復禮為仁: Sửa mình trở lại theo lễ là
nhân” (Luận Ngữ: Nhan Uyên, XII). Theo lễ là theo thiên lý, bỏ hết tư dục.
Phàn Trì hỏi nhân. Ngài nói rằng: “Ái nhân
爱人: Yêu người”. Trọng Cung
hỏi nhân. Ngài nói rằng: “Xuất môn như kiến đại tân, sử dân như thừa đại
