tế, kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân
出門如見大賓，使民如承大祭。己所不
欲，勿施於人: Ra cửa phải như tiếp khách lớn, trị dân phải như làm lễ tế
lớn, điều gì mình không muốn ai làm cho mình, thì không nên làm cho ai”
(Luận Ngữ: Nhan Uyên, XII). Tử Trương hỏi nhân. Ngài nói: “Năng hành
ngũ giả ư thiên hạ vi nhân hỹ. Viết cung, khoan, tín, mẫn, huệ. Cung tắc bất
vũ, khoan tắc đắc chúng, tín tắc nhân nhiệm yến, mẫn tắc hữu công, huệ tắc
túc dĩ sử nhân -
能行五者於天下，為仁 矣。曰：恭，寬，信，敏，
惠。恭則不侮，寬則得眾， 信則人任焉，敏則有功，惠則足以使人:
Có thể làm được năm điều ở trong thiên hạ là nhân vậy. Là cung, khoan, tín,
mẫn, huệ. Cung thì không khinh nhờn, khoan thì được lòng người, tín thì
người ta tin cậy được, mẫn thì có công, huệ thì đủ khiến được người” (Luận
Ngữ: Dương Hóa, XVII). Cứ theo ý nghĩa mấy câu ấy, thì nhân là nói sự
hành động của người ta phải hợp thiên lý chí công và bỏ hết cái tư tâm, tư
ý, khiến cho đối với người cũng như đối với mình, lúc nào cũng kính cẩn và
thân ái như một vậy.
Song đó mới là cái dụng của nhân mà thôi. Nhân còn có cái nghĩa khác
rộng hơn nữa, như Khổng Tử nói: “Trí giả nhạo thủy
trí giả động, nhân giả tĩnh
知者樂水，仁者樂山;知者動，仁者靜: Người
trí giả thích nước, người nhân giả thích núi, trí giả động, nhân giả tĩnh”
(Luận Ngữ: Ưng dã, VI). Hay là: “Hồi dã, kỳ tâm tam nguyệt bất vi nhân, kỳ
dư nhật nguyệt chí yên nhi dĩ hỹ
回也，其心三 月不違仁，其餘，則日月
至焉而已矣: Nhan Hồi bụng giữ được ba tháng không trái đạo nhân, còn
người khác thì chỉ được một ngày một tháng là cùng” (Luận Ngữ: Ung dã,
VI). Hay là: “Nhân viễn hồ tai, ngã dục nhân, tư nhân chi hỹ!
仁遠乎哉？
我欲仁，斯仁至矣!: Nhân có xa đâu, ta muốn nhân thì nhân đến vậy”
(Luận Ngữ: Thuật nhi, VII). Vậy thì nhân lại là một cái thể yên lặng như
núi, bao nhiêu đức tính khác đều bởi đó mà sinh ra, khác nào như các thứ
cây cối đều mọc lên cả trên núi. Trong cái thể yên lặng ấy có cái tính sáng
suốt, cái sức mạnh mẽ, có điều gì cũng biết rõ ràng ngay, mà làm việc gì
cũng điều hòa và trúng tiết. Như thế thì nhân với trung cũng đồng một
nghĩa; nhưng nhân thì có nhiều tình cảm rất hậu, đối với vạn vật không bao
