道遠。仁以為己 任，不亦重乎? 死而後已，不亦遠乎?: Người đi học
không nên không hoằng đại kiên nhẫn, việc thì nặng mà đường thì xa: Lấy
đạo nhân làm việc phải làm của mình thì có phải là việc nặng không? Theo
làm đạo nhân cho đến chết mới thôi, thì có phải là xa không?” (Luận Ngữ:
Thái Bá, VIII). Nhân là điều trọng yếu như thế, cho nên Khổng giáo dạy
người ta chỉ cốt ở đạo nhân mà thôi. Nhân là cái đích tu dưỡng của Nho
học. Ai đã tu đến bậc nhân thì làm việc gì cũng trúng tiết, có điều hòa và có
bình hành, thích hợp với thiên lý lưu hành tự nhiên vậy.
Thiên Mệnh. Nho giáo đã tin có Trời làm chủ tể cả vũ trụ thì tất là nhận có
cái ý chí rất mạnh để khiến sự biến hóa ở trong thế gian cho hợp lẽ điều
hòa. Cái ý chí ấy gọi là thiên mệnh
天命hay là đế mệnh 帝命, cổ nhân dùng
chữ thiên
天 để chỉ cái ý to lớn cao xa, bao bọc, che chở, và dùng chữ đế 帝
để chỉ cái ý làm chủ tể cả muôn vật. Nói thiên mệnh hay đế mệnh tức là nói
cái ý chí của Trời.
Nhưng ta phải biết rằng quan niệm của Khổng Tử về Trời hay Thượng Đế
không giống như quan niệm của phần nhiều người thường tưởng tượng.
Trời hay Thượng Đế là một đấng có hình dáng, có tình cảm, có tư dục như
người ta. Trời hay Đế chỉ là cái lý vô hình, rất linh diệu, rất cương kiện, mà
khi đã định sự biến động ra thế nào thì dẫu làm sao cùng không cưỡng lại
được.
Khổng Tử tin có Trời như thế, và có thiên mệnh cho nên Ngài nói rằng:
“Bất tri mệnh vô dĩ vi quân tử dã
不知命無以爲君子也: Không biết mệnh
Trời thì không lấy gì làm quân tử” (Luận Ngữ: Nghiêu viết, XX). Những
công việc người ta ở đời thành hay bại, thế cục thịnh hay suy đều do thiên
mệnh cả. Cái đạo của Ngài mà thi hành ra được cũng là mệnh Trời, mà
không thi hành ra được cũng là mệnh Trời: “Đạo chi tương hành dã dư,
mệnh dã; đạo chi tương phế dã dư, mệnh dã
道之將行也與，命也;道之將
廢也與，命也”. (Luận Ngữ: Hiến vấn, XVI). Người quân tử cứ an mà làm
điều lành, điều phải, dẫu thế nào cũng đã có cái mệnh của Trời, không oán
Trời và giận người, cho nên Ngài nói rằng: “Thượng bất oán thiên, hạ bất
vưu nhân, cư dị dĩ sĩ mệnh
上不怨天，下不尤人，居易以俟命: Trên
