không oán Trời, dưới không trách người, cứ bình dị mà đợi mệnh” (Trung
Dung).
Tri mệnh tức là biết vui theo mệnh Trời mà sinh hoạt, mà hành vi cho phải
đạo, chứ không lập ý riêng, mà cưỡng làm những điều tư tâm của mình.
Nhưng tri mệnh là việc rất khó, đến Khổng Tử mà còn phải đến năm mươi
tuổi mới biết mệnh Trời: “Ngũ thập nhi tri thiên mệnh
五 十 而 知 天 命 ”
(Luận Ngữ: Vi chính, II), huống chi người thường cho là dễ làm sao được.
Người ta lúc còn trẻ tuổi, khí huyết đang hăng, tưởng việc gì cũng làm
được, về sau dần dần có kinh nghiệm nhiều và lịch duyệt lắm, mới biết là
những công việc thành hay bại thường không phải tự mình định lấy được.
Người ta ở đời lưu hành trong cái đạo biến hóa của trời đất, khác nào như
đàn cá lặn lội ở giữa dòng nước chảy, tuy lúc nào cũng có cái năng lực vẫy
vùng chạy nhảy, nhưng vẫn cứ phải trôi theo dòng nước. Dòng nước chảy
càng to, càng mạnh bao nhiêu thì sự trôi đi lại càng khó cưỡng bấy nhiêu.
Sự trôi đi như thế, tức là thiên mệnh vậy. Song ta phải hiểu rằng trong khi ta
theo thiên lý mà lưu hành, thì bao gíờ ta cũng có cái năng lực tự do để tự
cường tự kiện, khiến cho cái tâm tình của ta được sáng suốt, mẫn nhuệ để
lúc nào ta hành động cũng không mất cái trung. Vậy trong sự theo thiên
mệnh ấy, có cái sức cố gắng rất cường kiện để hoạt động luôn, chứ không
phải như những người tầm thường nhu nhược, cứ đành chịu ép một bề mà
đợi số mệnh. Bởi thế cho nên Kinh Dịch nói rằng: “Thiên hành kiện, quân
tử dĩ tự cường bất tức
天行健, 君子以自強不息: Việc hành động của Trời
rất mạnh, người quân tử phải theo mà tự cường không nghỉ” (Dịch: Tượng,
thượng truyện). Nếu người ta hiểu không rõ cái ý nghĩa ấy, rồi cứ vì cái lẽ
theo thiên mệnh mà thành ra biếng trễ, thì tự ông Trời cũng tuyệt diệt đi,
không tài bồi cho cái yếu đuối hèn hạ bao giờ. Sách Trung Dung nói rằng:
Thiên chi sinh vật, tất nhân kỳ tài nhi đốc yên, cố tài giả bồi chi, khuynh giả
phúc chi
故天之生物，必因其材而篤焉; 故栽者培之，傾者 覆之: Trời
sinh ra muôn vật, nhân cái tài lực của từng vật mà đôn đốc thêm vào, cho
nên vật nào có thể vun đắp được thì vun đắp vào cho tốt lên, vật nào
nghiêng lệch thì làm cho đổ nát đi”. Theo thiên mệnh thì phải có cái khí
