cường kiện mới theo nổi, không thì thành ra thất bại ngay. Người đời nay
dùng bốn chữ “ưu thắng liệt bại
優勝劣敗” chính là cái nghĩa ấy vậy.
Xem như thế thì cái đạo Khổng Tử vẫn là một cái đạo có khí lực mạnh mẽ,
khiến người ta phải cố gắng mà tự cường luôn, chứ không có điều gì là hèn
yếu biếng trễ cả.
Quỉ thần. Khổng Tử đã tin có Trời, có thiên mệnh, tất là tin có quỉ thần.
Quỉ thần là cái khí thiêng liêng ở trong trời đất, tuy mắt ta không trông thấy,
tai ta không nghe thấy, nhưng vẫn thể được cả muôn vật, không sót vật nào:
đâu đâu cũng hình như ở trên đầu ta, ở bên tả bên hữu ta: “Dương dương hồ
như tại kỳ thượng, như tại kỳ tả hữu
洋洋乎如在其上，如在其左右”
(Trung Dung). Bởi vậy ta phải: “Tế thần như thần tại
祭神如神在: Tế thần
như là có thần ở đó” (Luận Ngữ: Bát dật, III). Tế quỉ thần là lấy sự tận
thành để tỏ cái lòng tôn kính, chứ không phải tế để cầu lấy cái phúc riêng
cho mình như những người thường vẫn tin tưởng đâu. Quỉ thần là thông
minh chính trực, có lẽ nào lại thiên vị ai bao giờ. Người ta ở đời cứ theo cái
lẽ công chính mà làm, đừng làm việc gì tàn bạo gian ác. Việc bổn phận của
mình thế nào, thì mình cứ cố gắng mà làm cho trọn vẹn, rồi sẽ có quỉ thần
chứng giám cho, hà tất phải nay cầu nguyện, mai cầu nguyện mà làm gì?
Thường những việc của chính nhân quân tử đã làm là việc cầu nguyện đó
rồi, vì rằng có cầu nguyện gì hơn được cứ theo cái lẽ công nhiên của trời
đất mà làm việc nhân việc nghĩa? Khổng Tử đã bày tỏ ý kiến ấy ra một cách
rõ ràng, như khi Ngài đau nặng, học trò Ngài là thầy Tử Lộ xin cầư nguyện
thượng hạ thần kỳ để Ngài chóng khỏi, Ngài nói rằng: “Khâu chi đảo cửu
hỹ
丘之禱久矣: Ta cầu nguyện đã lâu rồi” (Luận Ngữ: Thuật nhi, VII). Ý
Ngài nói rằng chung thân Ngài chỉ có theo lẽ trời mà làm việc nhân, nghĩa,
lễ, trí, như thế là lúc nào Ngài cũng đã cầu nguyện rồi. Nếu ai là người bất
nhân bất nghĩa, làm những điều trái đạo, phải tội với Trời thì dẫu có cầu
nguyện, quanh năm cùng không có ích gì: “Hoạch tội ư thiên, vô sở đảo dã
獲罪於天，無所禱也: Phải tội với Trời còn cầu nguyện vào đâu được”
(Luận Ngữ: Bát dật, III).
Việc quỉ thần là việc cao xa, u ẩn, ta không có thể biết cho rõ được, ta chỉ
nên lấy lòng thành kính mà đối với quỉ thần là đủ. Làm người ở đời, ta cứ
