kính mà sửa mình” (Luận Ngữ: Hiến vấn, XIV). Người ta ở đời có phải
ngẫu nhiên mà sinh ra, rồi ngẫu nhiên lại hóa đi mất đâu. Nếu như vậy, thì
suốt cả vũ trụ cũng chẳng có nghĩa lý gì. Vì chưng có Trời, và Trời lại làm
chủ tể cả muôn vật, nên ta phải thờ Trời và theo đạo Trời mà ăn ở để làm
cho sáng cái minh đức của Trời đã phú dữ cho ta. Người nào đã thành thực
mà giữ lòng kính cẩn, thì không bao giờ làm điều bất nhân phi nghĩa, tất là
có thể sửa mình đến chí thiện được.
Đã có Trời lại có quỉ thần để chứng giám cho vạn vật. Vậy đã thờ Trời tất
phải thờ quỉ thần. Nhưng thờ quỉ thần chỉ cốt có lòng thành, thì quỉ thần
mới chứng giám cho, vì có thành mới cảm đến quỉ thần được. Nếu không,
thì dẫu có bày đặt ra đủ các thứ lễ nghi đồ vật, nhưng cũng như không mà
thôi. Quỉ thần đã chứng giám cái lòng thành cho mình, thì mình cứ an lòng
mà làm điều lành điều phải. Không nên đem tư tâm mà dùng sự lễ bái để
cầu tài, cầu lợi. Đó là điều mê hoặc không phải là đạo công chính của quỉ
thần.
Kính
敬 thành 誠 là cái gốc luân lý của Nho giáo. Có kính thì mới giữ được
cái bản tính của mình cho thuần nhất, và có thành thì người với Trời và quỉ
thần mới tương cảm với nhau được. Thiết tưởng kẻ học giả có hiểu rõ nghĩa
hai chữ kính và thành, thì mới biết được nghĩa lý những điều nhân, nghĩa,
lễ, trí và mới hiểu được cái tinh thần của Nho giáo vậy.
Sự sinh tử. Về sự sinh tử thì Khổng Tử cũng tin tưởng như mọi người
đương thời bấy giờ. Ngài nói rằng: “Nhân sinh hữu khí, hữu hồn, hữu
phách. Khí hồn phách hội vị chi sinh
人生有氣，有魂,有魄. 氣，魂，魄
㑹謂之生: Người sinh ra có khí, có hồn, có phách. Khí, hồn, phách hội lại
gọi là sinh” (Khổng Tử gia ngữ: Ai Công vấn chính, XVII)
. Người ta ở đời
có mệnh, có tính, có sống, có chết: “Phân ư đạo vị chi mệnh; hình ư nhất vị
chi tính; hóa ư âm dương tượng hình nhi phát vị chi sinh; hóa cùng số tận
vị chi tử. Cố mệnh giả, tính chi thỉ dã, tử giả, sinh chi chung dã, hữu thỉ tắc
tất hữu chung hỹ
分於道謂之命，形於一謂之性，化於陰陽，象形而發
謂之生，化窮數盡謂之死．故命者，性之始也，死者，生之終也，有
始則必有終矣: Chia một phần ở trong đạo tự nhiên của trời đất ra gọi là
