2. ĐẠO CỦA KHỔNG TỬ
Đạo là cái lý tự nhiên của trời đất, là con đường rộng ai cũng phải theo mà
đi, tức là cái công lệ trung chính để làm quy tắc cho sự hành động của
người đời. Khổng Tử theo lẽ điều hòa của trời đất và đem những tư tưởng
và sự hành vi của các đế vương đời trước mà lập thành đạo để dạy thiên hạ.
Ai theo được đạo ấy mà ăn ở là hay, là người quân tử; không theo được đạo
ấy là dở, là kẻ tiểu nhân, cho nên mới gọi là: “Quân tử chi đạo
君子之道:
đạo của người quân tử”. Đạo ấy gồm hết tất cả cái phải, cái hay, tổng hợp
các đức tính tốt để gây thành cái nhân cách hoàn toàn của người ta.
Sách Trung Dung chép rằng: “Trọng Ni tổ thuật Nghiêu, Thuấn, hiến
chương Văn, Võ, thượng luật thiền thời, hạ tập thủy tổ
仲尼祖述堯舜，憲
章文武;上律天時，下襲水土: Đức Trọng Ni tổ thuật đạo vua Nghiêu, vua
Thuấn, bắt chước phép vua Văn, vua Vũ, trên theo thời trời mà quyền biến,
dưới tùy thủy thổ mà an vui”. Đạo ấy ví như trời đất, không có cái gì là
không che chở, chuyển vần như bốn mùa, sáng rõ như mặt trời, mặt trăng, ở
trong đạo ấy thì “Vạn vật tịnh dục nhi bất tương hại, đạo tịnh hành nhi bất
tương bội, tiểu đức xuyên lưu, đại đức đôn hóa
萬物並育而不相害，道並
行而不相悖，小德川流，大德敦化: Muôn vật đều hóa dục mà không hại
lẫn nhau, các đạo đều thi hành mà không trái nhau. Đức nhỏ thì phân minh
như nước sông chảy, đức lớn thì đôn hậu mà sinh hóa vô cùng” (Trung
Dung). Đạo của Ngài khoan hoằng quảng đại như thế và lại theo cái tông
chỉ chí công chí chính, chủ ở sự làm điều lành điều phải, bao giờ cũng dễ
dàng ung dung, không cố chấp điều gì. Dẫu đối với đạo khác, Ngài cũng
cho là “Thiên hạ đồng quy nhi thù đồ, nhất trí nhi bách lự”
天下同歸而殊
塗，一致而百慮， cho nên ngài không bài bác công kích đạo nào cả. Ngài
nói rằng: “Công hồ dị đoan, tư hại dã dĩ
攻乎異端，斯害也已: Công kích
(Luận Ngữ: Vi chính, II). Vì rằng đạo của Ngài
là chỉ theo lẽ thường, cứ việc phải thì làm, việc trái thì bỏ, cốt dạy người ta
giữ cái lương tâm cho sáng suốt, đừng để tư tâm, tư dục làm ám muội đi
