người quân tử và kẻ tiểu nhân khác nhau như thế nào, thì sau xem mới hiểu
rõ mọi ý nghĩa.
Người ta sinh hoạt ở đời bao giờ cũng tựa người hành khách, lúc nào cũng
thấy có hai con đường giao nhau ở trước mặt. Có người biết chọn con
đường thẳng mà đi thì được ung dung mà chóng đến nơi, có người thì đi
con đường cong queo, thành ra vất vả mà không bao giờ đến nơi được. Con
đường thẳng là con đường đạo đức nhân nghĩa; con đường cong queo là con
đường gian ác quỉ quyệt. Trong hai con đường đó, ta phải chọn lấy một con
đường mà đi. Đi con đường thẳng là người quân tử, có nhân cách hoàn
toàn; đi con đường cong là người tiểu nhân hèn hạ.
Lúc đầu chữ quân tử là nói người có địa vị tôn quý, mà chữ tiểu nhân là nói
người thường nhân, không có địa vị gì trong xã hội. Nghĩa ấy rất rõ ở
những câu này: Khổng Tử nói rằng: “Quân tử học đạo tắc ái nhân, tiểu
nhân học đạo tắc dị sử dã
君子學道則 愛人，小人學道則易使也: Quân
tử học đạo thì yêu người, tiểu nhân học đạo thì dễ khiến” (Luận Ngữ:
Dương Hóa, XVII). “Quân tử nghĩa dĩ vi thượng. Quân tử hữu dũng nhi vô
nghĩa vi loạn, tiểu nhân hữu dũng nhi vô nghĩa vi đạo
君子義以為上。君
子有勇而無義為亂，小人 有勇而無義為盜: Quân tử chuộng nghĩa. Quân
tử có dũng mà không có nghĩa thì làm loạn, tiểu nhân có dũng mà không có
nghĩa thì làm đứa ăn trộm” (Luận Ngữ: Dương Hóa, XVII).
Về sau dùng rộng nghĩa ra, gọi quân tử là người có đức hạnh tôn quý, và
gọi tiểu nhân là người có chí khí hèn hạ. Vậy người quân tử theo nghĩa
rộng, thì dẫu bần cùng khổ sở cũng là quân tử, mà người tiểu nhân tuy có
quyền tước sang trọng, cũng vẫn là tiểu nhân. Người đi học cũng vậy, có
người nho quân tử, có người nho tiểu nhân. Khổng Tử bảo thầy Tử Hạ rằng:
“Nhữ vi quân tử nho, vô vi tiểu nhân nho
女為君子儒，無為小人儒:
Ngươi làm nho quân tử, không làm nho tiểu nhân” (Luận Ngữ: Ung Dã,
VI). Nho quân tử là người học đạo thánh hiền, để sửa mình cho thành người
có phẩm giá tôn quý, dẫu bần cùng cũng không làm điều trái đạo. Nho tiểu
nhân là người mượn tiếng học đạo thánh hiền để cầu danh, cầu lợi, miệng
nói những điều đạo mà bụng nghĩ làm những việc bất nhân bất nghĩa.
