Khổng Tử phân biệt cái thái độ thế nào là quân tử, thế nào là tiểu nhân.
Ngài nói rằng:
“Quân tử thượng đạt, tiểu nhân hạ đạt
君子上達，小人下達: Quân tử đạt
về cái lý cao minh, tiểu nhân đạt về cái lý đê hạ” (Luận Ngữ: Hiến Vấn,
XIV). Quân tử bao giờ cũng theo thiên lý, cho nên tâm tính thanh minh,
nghĩa lý sáng rõ, biết điều gì là càng ngày càng tinh thâm, làm việc gì là
càng ngày càng thuần thục, bởi vậy mới tiến lên chỗ cao minh. Tiểu nhân
bao giờ cũng theo nhân dục, cho nên cái chí khí mờ tối, cứ bị vật dục sai
khiến, biết cái gì càng ngày càng sai lầm, làm điều gì càng ngày càng càn
rỡ, bởi vậy mới trụy lạc về đường đê hạ.
“Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi
君子喻於義，小人喻於利: Quân
tử hiểu rõ chưng nghĩa, tiểu nhân hiểu rõ chưng lợi” (Luận Ngữ: Lý nhân,
IV). Nghĩa, là cái chính đáng của thiên lý; lợi, là cái ham mê của nhân dục.
Người quân tử hiểu sâu việc nghĩa, cho nên mới dốc lòng muốn làm việc
nghĩa; kẻ tiểu nhân hiểu sâu việc lợi, cho nên mới dốc lòng lo làm việc lợi.
Làm việc nghĩa mà có lợi là chính đáng, làm việc lợi mà quên việc nghĩa là
trái lẽ.
“Quân tử trung dung, tiểu nhân phản trung dung
君子中庸，小人反中庸:
Quân tử thì trung dung, tiểu nhân thì trái trung dung” (Trung Dung). Quân
tử hiểu suốt đến cái lẽ rất cao xa, rồi chọn cái vừa phải mà theo, cho nên
mới trung dung, Tiểu nhân chỉ biết cái tư lợi mà không biết cái lý cao xa,
cho nên chỉ làm những việc tầm thường mà thôi, thành ra bao giờ cũng trái
với trung dung.
“Quân tử cầu chư kỷ, tiểu nhân cầu chư nhân
君子求諸己，小人求諸人:
Quân tử cầu ở mình, tiểu nhân cầu ở người” (Luận Ngữ: Vệ Linh Công,
XV). Cầu ở mình mà chỉ cầu cái thực có của mình, cầu ở người là chỉ cầu
cái hư danh đối với người. Cầu ở mình thì cái đức càng ngày càng tiến lên,
cầu ở người thì cái lòng muốn càng ngày càng buông xổng ra.
“Quân tử thái nhi bất kiêu, tiểu nhân kiêu nhi bất thái
君子泰而不驕，小
人驕而不泰: Quân tử thư thái mà không kiêu căng, tiểu nhân kiêu căng mà
không thư thái” (Luận Ngữ: Tử Lộ, XIII). Cái bụng của quân tử chỉ theo cái
lý tự nhiên, cho nên lúc nào cũng yên nhân tự đắc, không có cái gì là căng
