khắc mà đãi, dùng ai thì muốn người ấy thật toàn bị mới nghe, cho nên khó
thờ.
“Quân tử nhi bất nhân dã, hữu hỹ phù? Vị hữu tiểu nhân nhi nhân giả dã
君
子而不仁者有矣夫? 未有小人而仁者也！: Quân tử mà bất nhân, có vậy
chăng? Chưa có tiểu nhân [nào] mà là người có nhân vậy” (Luận Ngữ: Hiến
vấn, XIV). Bậc nhân giả là thuần theo thiên lý, chứ không có một hào ly gì
là tư dục. Người quân tử phải để chí ở đạo nhân, đáng lẽ là không lúc nào
bất nhân được, song trong khoảng giây phút, có lúc tâm bất tại thì cái thiên
lý gián đoạn đi mà làm điều bất nhân, điều ấy có khi có chăng. Còn kẻ tiểu
nhân thì đã mất bản tâm và bỏ hết thiên lý rồi, dẫu một đôi khi cái thiên lý
có phát hiện ra nữa thì cũng không thắng được cái tư dục, cho nên kẻ tiểu
nhân không bao giờ có nhân.
Khổng Tử chia nhân loại ra làm hai hạng người như thế. quân tử chủ ở sự
theo thiên lý để làm những điều công chính, tiểu nhân chủ ở sự theo tư dục
để làm những điều tà khúc. Một đường thì làm cho tôn phẩm giá của mình
lên, một đường thì làm cho hạ phẩm giá của mình xuống. Ai muốn theo
đường nào, cũng tùy ở cái chí của mình cả.
Người quân tử bao giờ cũng ôn nhã, tĩnh trọng, không hề làm điều gì là
không hợp lẽ phải. Khổng Tử nói:
“Quân tử bất ưu, bất cụ
君 子 不 憂 , 不懼: Quân tử không lo, không sợ
(Luận Ngữ: Nhan Uyên, XII). Người quân tử làm việc gì cũng theo đạo lý,
tự xét trong bụng không có hối hận thì còn lo và sơ gì nữa.
“Quân tử ưu đạo bất ưu bần
君子謀道不謀食: Quân tử lo đạo, không lo
nghèo” (Luận Ngữ: Vệ Linh Công, VI). Người quân tử lấy sự học đạo làm
gốc, cho nên chỉ lo không đạt tới đạo, chứ không lo có lợi lộc hay không có
lợi lộc.
“Quân tử bất khí
君子不器: Quân tử tùy nghi làm việc gì cũng được, chứ
không chỉ có một tài một nghệ mà thôi” (Luận Ngữ: Vi chính, II). Khi là cái
đồ dùng về một việc gì, chứ không dùng làm cái việc khác được. Người
quân tử không như thế, dùng làm được cả mọi việc.
“Quân tử căng nhi bất tranh, quần nhi bất đảng
君子矜而不爭，羣而不
黨: Quân tử nghiêm trang mà không tranh với ai, hợp quần với mọi người
