được hay không. Có cái cơ làm được mà không làm là dại, chưa có cái cơ
làm được mà làm cũng là dại, không phải là người quân tử.
“Quân tử kính dĩ trực nội, nghĩa dĩ phương ngoại
君子敬以直內 , 義以方
外: Quân tử chủ ở sự kính để giữ cái bụng cho thẳng, giữ điều nghĩa để
khiến các việc ở ngoài cho có khuôn phép” (Dịch: Văn ngôn truyện). Kính
là chủ ở sự hàm dưỡng ở trong bụng cho ngay chính, nghĩa là chủ ở sự thi
thố ra ngoài cho hợp đạo lý.
“Quân tử chi ư thiên hạ dã, vô thích dã, vô mịch dã, nghĩa chi dữ tỉ
君子之
於天下也，無適也，無莫也，義之與比: Quân tử đối với việc thiên hạ,
không chuyên chủ một việc nào, không cố chấp không làm một việc nào, cứ
theo cái công chính mà làm mọi việc” (Luận Ngữ: Lý nhân, IV). Thích
適 là
có việc không nên làm mà cứ chuyên chủ làm cho được; mịch
莫là có việc
nên làm mà cứ theo cái tư ý cố chấp không làm. Thích với mịch đều trái với
nghĩa. Người quân tử thì không thế, đối với việc trong thiên hạ cứ theo cái
nghĩa mà làm, chứ không khăng khăng một mực giữ cái tư ý định trước.
Vậy nên việc của người quân tử làm bao giờ cũng công chính,
“Quân tử nghĩa dĩ vi chất, lễ dĩ hành chi, tốn dĩ xuất chi, tín dĩ thành chi,
quân tử tai!
君子義以為質，禮以行之，孫以出之，信以 成之，君子
哉!: Quân tử lấy nghĩa làm cốt, lấy lễ mà làm, lấy khiêm tốn mà thi thố ra,
lấy lòng tin mà thành tựu, thật là quân tử vậy thay!” (Luận Ngữ: Vệ Linh
Công, XV). Nghĩa là cái gốc của muôn sự, cho nên bao giờ cũng phải lấy
nghĩa làm cốt. Làm điều nghĩa thì cần có tiết văn, thi thố điều nghĩa ra thì
cần có tôn nhượng, thành được điều nghĩa là ở sự thành thực. Đó mới thật
là việc người quân tử.
“Quân tử động nhi thế vi thiên hạ đạo, hành nhi thế vi thiên hạ pháp, ngôn
nhi thế vi thiên hạ tắc, viễn chi tắc hữu vọng, cận chi tắc bất yếm
君子動而
世為天下道，行而世為天下法，言而 世為天下則;遠之則有望，近之則
不厭: Quân tử cử động có thể đời đời làm đạo cho thiên hạ, hành vi có thể
đời đời làm khuôn phép cho thiên hạ, nói năng có thể đời đời làm chuẩn tắc
cho thiên hạ, người ở xa có trông mong, người ở gần không bao giờ chán”
(Trung Dung).
