suốt cái biến của vật loại, biết cái cớ u minh, rõ cái nguồn du khí (như là
sống, chết hồn phách), như thế gọi là bậc thành nhân. Đã biết đạo Trời, lại
đem mình làm những điều nhân nghĩa, trang sức mình bằng lễ nhạc. Nhân,
nghĩa, lễ, nhạc là cái hạnh của bậc thành nhân, cùng thần tri hóa, cái đức
đến thế thật là thịnh vậy” (Khổng Tử tập ngữ: Sở phạt Trần XVIII)
Cái phẩm giá của bậc người quân tử hoàn toàn cao như thế, sự học vấn rộng
như thế, không thể lấy cái tư cách của hạng người tầm thường chỉ bo bo
những việc thiển cận trước mắt mà ví được. Vậy nên người đi học, muốn
theo đạo của người quân tử cần phải cố gắng lắm.
2. SỰ HỌC VẤN VÀ CÁCH THAO THỦ CỬA NGƯỜI QUÂN
TỬ
Sự học vấn. Cái chủ đích của Khổng giáo là để dạy người ta cho thành
người nhân nghĩa trung chính, tức là người quân tử. Song có dạy mà không
có học, thì dầu sự dạy hay thế nào mặc lòng, cũng không sao thành công
được. Vậy nên Khổng giáo lấy sự học làm một điều rất trọng yếu.
Sự học của cổ nhân không phải như sự học của số nhiều người thường ngày
nay vẫn hiểu, cổ nhân nói học là cốt học đạo của thánh hiền để hiểu nghĩa
lý, biết phải, trái mà sửa mình cho thành người có đức hạnh, chứ không chỉ
vụ lấy biết nghề kiếm ăn. Sách Lễ Ký nói rằng “Ngọc bất trác bất thành khí,
nhân bất học, bất tri đạo
玉不琢，不成器;人不學，不知道: Ngọc không
giũa không thành đồ, người không học không thành đạo” (Học ký, XVIII).
Bởi vậy cho nên thầy Tử Lộ mới nói: “Quân tử học dĩ tri kỳ đạo
君子學以
知其道: Người quân tử học để hiểu rõ cái đạo” (Luận Ngữ: Tử Trương,
XIV). Người ta học cố hiểu tới đạo, thì mới biết cách thao thủ, để có cái
phẩm giá đạo đức hơn người thường.
Sự học của quân tử sở chủ ở điều gì? Khổng Tử dạy người ta phải giữ cái
tâm cho trung chính và việc làm cho thành thực, để sự biết và việc làm hợp
làm một, trong ngoài không có hai. Ngài nói: “Quân tử tiến đức tu nghiệp.
Trung tín, sở dĩ tiến đức dã, tu từ, lập kỳ thành, sở dĩ cư nghiệp dã. Tri chí
