chí tri, khả dữ cơ dã; tri chung chung chi, khả dữ tồn nghĩa dã
君子進德修
業，忠信，所以進德也，修辭立其誠，所以居業也。知至至之，可與
幾也。知終終之，可與存義也: Quân tử tiến đức tu nghiệp. Trung tín là
để tiến đức; tu tỉnh ngôn từ, lập cái thành thực của mình, là để giữ vững cái
nghiệp vậy. Biết chỗ đến mà đến chỗ ấy, là có thể gần cái đức; biết chỗ cuối
cùng mà suốt đời giữ vững là có thể giữ cho còn cái nghĩa vậy” (Dịch: Văn
ngôn truyện). Lời ấy thật là quan trọng, chữ nho thường cho là sự trí tri,
thành mà không muốn học thì bị cái che mờ là ngu; muốn trí mà không
muốn học thì bị cái che mờ là cao kỳ thái quá; muốn tín mà không muốn
học thì bị cái che mờ là hại nghĩa; muốn trực mà không muốn học thì bị cái
che mờ là ngang ngạnh; muốn dũng mà không muốn học thì bị cái che mờ
là loạn; muốn cương mà không muốn học thì bị cái che mờ là táo bạo khinh
suất” (Luận Ngữ: Dương Hóa, XVII). Nhân, trí, tín, trực, dũng, cương, đều
là đức tốt, nhưng chỉ muốn có những đức ấy mà không muốn học để hiểu
cho rõ cái lý thế nào mới thật là hay là phải, thì muốn nhân lại bị lòng ái che
mờ làm cho thành ra ngu; muốn trí lại bị cái trí làm cho muốn cái cùng cao
cực viễn, thành ra đãng; muốn tín lại bị cái tín làm cho hẹp hòi cố chấp,
thành ra hại nghĩa; muốn trực lại bị cái trực làm cho chướng thành ra nóng
nảy ngang ngạnh; muốn dũng lại bị cái dũng làm cho phóng tứ, thành ra
loạn; muốn cương lại bị cái cương làm cho gàn dở thành ra ngông cuồng.
Như thế là muốn có đức tốt, mà vì không học cho nên thành ra dở. Vậy nên
cần phải có học mới biết thế nào là thật nhân, thật trí, thật tín, thật trực, thật
dũng, thật cương.
Khổng Tử là người rất chuyên cần về việc học. Ngài nói: “Ngô thường
chung nhật bất thực, chung dạ bất tẩm nhĩ tư, vô ích, bất như học dã
吾嘗
終日不食，終夜不寢，以思;無益，不如學也: ta thường suốt ngày không
ăn, suốt đêm không ngủ để suy nghĩ, vô ích, không biết bằng học” (Luận
Ngữ: Vệ Linh Công, XV). Song phải biết ráng học phải có suy nghĩ thì mới
hay, không thì thành ra mờ tối, không biết được các lẽ. Vậy nên ngài nói:
“Học nhi bất tư tắc võng, tư nhi bất học tắc đãi
學而不思則罔，思而不學
則殆: Học mà không nghĩ thì mờ tối chẳng hiểu gì, nghĩ mà không học thì
khó nhọc, mất công không” (Luận Ngữ: Vi chính, II).
