Sự học cũng như việc trồng lúa, có cây lúa mọc lên, mà không tốt, có cây
tối mà không có hạt. Người đi học cũng vậy, có người đi học mà không
giỏi, có người học giỏi mà cái hạnh không ra gì. Vậy nên người đi học cần
cố gắng để sửa mình cho thành người có tài năng và có đức hạnh. Sự cố
gắng ấy là một điều trọng yếu trong sự học. Sách Trung Dung nói rằng:
“Bác học chi, thẩm vấn chi, thận tư chi, minh biện chi, đốc hành chi. Hữu
phất học, học chi phất năng, phất thố dã. Hữu phất vấn, vấn chi phất tri
phất thố dã. Hữu phất tư, tư chi phất đắc, phất thố dã. Hữu phất biện, biện
chi phất minh, phất thố dã. Hữu phất hành, hành chi phất đốc, phất thố dã.
Nhân nhất năng chi, kỷ bách chi; nhân thập năng chi, kỷ thiên chi. Quả
năng thử đạo hỹ, tuy ngu tất minh, tuy nhu tất cường
博學之，審問之，慎
思之，明辨之，篤行之。有弗學，學之弗能,弗措也。有弗問，問之弗
知弗措也。有弗思，思之弗得弗措也。有弗辨，辨之弗明弗措也。有
弗行，行之弗篤弗措也。人一能之，己百之;人十能之，己千之。果能
此道矣，雖愚必明，雖柔必強: Học cho rộng, hỏi cho kỹ, nghĩ cho cẩn
thận, phân biện cho sáng rõ, làm cho hết sức. Có điều không học, nhưng đã
học điều gì mà không hay, không thôi. Có điều không hỏi, nhưng đã hỏi
điều gì mà không biết, không thôi. Có điều không nghĩ, nhưng đã nghĩ điều
gì mà không được, không thôi. Có điều không phân biện, nhưng đã phân
biện điều gì mà không minh bạch, không thôi. Có điều không làm, nhưng
đã làm điều gì mà không hết sức, không thôi. Người ta dụng công một, ta
dụng công một mà không được, thì phải cố gắng gấp trăm; người ta dụng
công mười, ta dụng công mười mà không được, thì phải cố gắng gấp nghìn,
để đến kỳ được mới thôi. Nếu quả theo được đạo ấy, thì tuy ngu rồi cũng
thành ra sáng, yếu đuối rồi cũng thành ra khỏe mạnh”. Mạnh mẽ thay lời
dạy bảo của thánh nhân! Ai lập chí học được như thế, thì sự học tiến ích
biết là bao nhiêu! Đã đi học là phải lập chí thì mới thành, Cái chí đã lập thì
bao giờ cũng phải cho kiên, không thấy khó mà sợ, không thấy lâu mà nản.
Khổng Tử nói: “Tam quân khả đoạt súy dã, thất phu bất khả đoạt chí dã
三
軍可奪帥也，匹夫不可奪志也: Có thể bắt được người tướng trong đám
ba quân, mà không có thể cướp được cái chí của một đứa thất phu” (Luận
