không có ăn. Nếu có một cái gì xót xa hơn một cơ thể hấp hối vì thiếu bánh
mì, thì đó là một tâm hồn chết vì đói ánh sáng.
Toàn bộ tiến hóa nhằm về phía giải pháp. Một ngày kia người ta sẽ kinh
ngạc. Nhân loại đi lên thì các tầng lớp nằm sâu ở dưới sẽ tự nhiên thoát ra
khỏi vòng quẫn bách. Đói khổ sẽ bị xóa bỏ bằng sự nâng cao trình độ, đơn
giản như vậy đấy.
Nghi ngờ cái giải pháp phúc đức ấy là có lỗi. Đành rằng cái quá khứ vào
lúc này đang còn rất mạnh. Nó hồi sức. Sự hồi xuân của một xác chết như
thế này quả là rất kỳ lạ. Đấy, nó đi… nó đến kia. Nó như đang chiến thắng;
xác chết đó là một tướng đi chinh phục. Nó đến với quân đoàn của nó; những
mê tín, với thanh gươm của nó; sự chuyên chế, với lá cờ của nó, cái ngu dốt.
Ít lâu nay nó đã thắng đến mươi trận. Nó tiến lên, nó hăm dọa, nó cười, nó đã
ở ngay cửa chúng ta. Tuy nhiên về phần chúng ta, chớ nên thất vọng. Chúng
ta hãy bán đi cánh đồng Annibal
Chúng ta có lòng tin tưởng thì chúng ta sợ gì chứ? Tư tưởng không thụt
lùi cũng như dòng sông không chảy ngược.
Còn những ai không muốn xã hội tiến về tương lai thì hãy nghĩ cho kỹ.
Họ từ chối tiến hóa cũng không chặn đứng tương lai, mà chính là họ tự hủy
hoại. Họ tự chuốc lấy một bệnh hoạn thảm đạm, họ tự tiêm nọc độc quá khứ.
Chỉ có một cách từ chối Ngày Mai, đó là chết đi. Thế nhưng chúng ta không
thích cái chết nào cả; chết của thể xác thì phải là muộn nhất, chết của tâm
hồn thì chúng ta không muốn xảy đến bao giờ.
Đúng, sấm ký sẽ lên tiếng, con quái Sphinx sẽ nói, vấn đề sẽ được giải
quyết. Đúng, thế kỷ 18 đã phác tạc Nhân Dân, thì thế kỷ 19 sẽ hoàn tất. Nghi
ngờ điều đó là ngu ngốc! Cảnh nảy nở tương lai, cảnh nảy nở mai đây của
hạnh phúc chung là một hiện tượng thần thánh tất yếu.
Những thúc đẩy toàn diện lớn lao chi phối hành động của con người và
trong thời gian nhất định sẽ đưa nó đến trạng thái hợp lý, nghĩa là sự quân
bình, cũng nghĩa là công lý. Một sức mạnh gồm cả đất lẫn trời sẽ là kết lực
của nhân loại và điều khiển nhân loại. Sức mạnh đó là mẹ đẻ của huyền diệu;
Đối với sức mạnh ấy, những kết thúc thần kỳ cũng dễ thực hiện như những
biến thiên kỳ lạ. Nhờ có khoa học do người và sự cố do trời, nó không thấy
sợ mâu thuẫn khi đặt các vấn đề mà người tầm thường thấy nan giải. Đối
