một bản sách của Diogène Laërce in ở Lyon năm 1644 trong đó có những
ghi chú khảo dị nổi tiếng rút từ bản chép tay 411, thế kỷ XIII, của Tòa Thánh
Vatican, và những khảo dị lấy ở hai bản chép tay của thành Venise, bản 393
và bản 394, các bản này đã được Henri Étienne tham cứu có kết quả lớn,
trong cuốn Laërce nói trên còn có những đoạn bằng thổ ngữ xứ Dorique chỉ
ghi trong bản chép tay thế kỷ XII lừng danh của thư viện thành phố Naples.
Cụ Mabeuf không bao giờ đốt lửa trong phòng ngủ. Cứ đến tối là cụ đi
ngủ ngay để đỡ tốn tiền mua nến. Hình như cụ chẳng còn người láng giềng
nào. Khi cụ ra khỏi nhà thì họ lánh mặt, và bản thân cụ cũng biết thế. Trẻ
con nghèo khổ được các bà mẹ chú ý, chàng thanh niên nghèo khổ còn có
các cô thiếu nữ thương hại, chứ ông già mà đói khổ thì chẳng có ai đoái hoài.
Trong mọi cảnh quẫn bách, đây là cảnh quẫn bách lạnh lẽo nhất. Tuy vậy, cụ
Mabeuf vẫn chưa hoàn toàn mất hẳn bản tính hồn nhiên trong sáng trẻ con
của mình. Nhìn vào những quyển sách của mình, mặt cụ còn đôi chút sinh
khí, và cụ mỉm cười mỗi khi ngắm cuốn Diogène Laërce là quyển chỉ mình
cụ có. Ngoài những đồ dùng hết sức cần thiết, cụ chỉ còn giữ mỗi cái tủ kính.
Một hôm bà Plutarque nói:
— Tôi không có tiền mua sắm bữa tối.
Bữa ăn tối bà ta nói là một cái bánh mì với bốn năm củ khoai tây.
— Thì mua chịu vậy, - cụ Mabeuf buông gọn.
— Cụ cũng biết! Ai còn dám bán chịu cho tôi nữa!
Cụ bèn mở tủ sách ra nhìn khắp một lượt hết quyển này đến quyển kia,
tần ngần dai dẳng chẳng khác gì một người cha vì bắt buộc phải hy sinh một
đứa con của mình nên nhìn các con trước khi chọn. Hai giờ sau, cụ trở về
dưới nách không cắp sách nữa. Cụ đặt ba mươi xu lên bàn và nói:
— Đem đi mua đồ ăn.
Từ hôm ấy trở đi, bà Plutarque thấy một tấm màn u ám phủ lên vẻ mặt
hồn nhiên của ông già, và không bao giờ kéo lên nữa.
Hôm sau, hôm sau nữa, rồi hôm nào cũng thế, lại cứ phải diễn lại cái trò
ấy: Ông cụ ra đi với một quyển sách và trở về với ít tiền. Bọn buôn sách cũ
thấy cụ túng bấn phải bán, nên chỉ trả hai mươi xu quyển sách cụ mua những
hai chục francs. Đôi khi người mua lại chính là người đã bán. Và cứ từng
quyển một như vậy, lần lượt tất cả tủ sách biến đi. Đôi khi cụ nói: “Ta đã
