vũ khí là lòng căm thù. Anh quyết chí mài giũa nó thật sắc trong tù để khi ra
thì đem theo.
Ở nhà tù Toulon có một lớp học do một số tu sĩ mở để dạy những điều
thường thức cho trong tù ai có chí thì học. Anh cũng ở trong số người có chí
ấy. Bốn mươi tuổi anh mới vỡ lòng đi học, học đọc, học viết, học tính. Anh
nghiệm rằng học để mở mang trí não tức là rèn luyện thêm cho lòng căm hờn
của mình. Có những trường hợp, học thức và ánh sáng lại nối giáo cho cái
ác.
Nói ra thật là buồn! Sau khi lên án cái xã hội đã làm anh đau khổ, anh xét
xử đến trời vì trời đã sinh ra cái xã hội kia. Và anh cũng lên án trời nốt. Ấy,
mười chín năm giam cầm và đày đọa, linh hồn anh vừa cao lên vừa rơi
xuống thấp là như thế! Ánh sáng lọt vào được bên này thì bóng tối cũng lấn
đến.
Như ta đã thấy bản chất Jean Valjean không phải xấu. Khi mới vào tù,
anh vẫn còn là con người tốt. Lên án xong xã hội, anh thấy mình trở thành
độc ác và lên án đến cả trời thì anh thấy mình trở thành vô đạo. Đến đây khó
mà không suy nghĩ một lát. Bản chất con người có thể thay đổi tất và hẳn
như vậy chăng? Con người Chúa sinh ra lương thiện thì xã hội lại có thể làm
cho độc ác chăng? Có thể nào tâm hồn lại bị số phận uốn nắn lại từ đầu chí
cuối và trở nên xấu xa, khi gặp số phận xấu xa? Có thể nào trái tim lại biến
dạng xấu xí và mắc phải những tật nan y do sức ép của một tai họa quá to,
như cột sống bị gò dưới một vòm nhà quá thấp? Có chăng trong tâm hồn của
con người, nói chung, trong tâm hồn của Jean Valjean nói riêng, một tia lửa
đầu tiên, một yếu tố thiêng liêng, ở thế giới này thì không sao hủy hoại được,
còn ở thế giới bên kia thì bất tử. Tia lửa ấy, yếu tố ấy, điều thiện có thể nuôi
lớn lên, thổi đượm, thắp sáng, đốt cháy bùng lên và làm tỏa ánh sáng rực rỡ
ra chung quanh và điều dữ không đời nào có thể hoàn toàn dập tắt được?
Thật là những vấn đề nghiêm trọng và bí hiểm. Riêng vấn đề cuối cùng,
thì bất kỳ nhà sinh lý học nào chắc cũng phải trả lời không mà chẳng cần
ngập ngừng gì cả, nếu đã nhìn thấy ở Toulon, vào giờ nghỉ, đồng thời cũng
là giờ mơ màng của anh, chính Jean Valjean ngồi trên tay quay của một tời
đứng nào đó, tay vòng trước ngực, một đầu dây xích nhét vào trong túi để nó
khỏi kéo lê. Những lúc ấy, anh tù khổ sai mặt mày ảm đạm, nghiêm nghị,
