Mọi người cúi đầu trầm lặng. Những giờ phút cao cả, quả tim con người
có những mâu thuẫn lạ lùng làm sao! Combeferre nói như thế nhưng bản
thân anh có phải là không cha, không mẹ đâu. Anh nhớ đến mẹ già của kẻ
khác mà anh quên mất mẹ già của anh. Anh nhất định hy sinh. Anh là một
người “ích kỷ”.
Marius bụng trống, người nóng bừng. Chàng đã lần lượt mất hết các
nguồn hy vọng. Chìm đắm trong đau khổ - một cảnh chìm đắm não nùng
nhất - tràn ứ những xúc động mãnh liệt, và cảm thấy giờ phút cuối cùng đã
đến, chàng càng ngập sâu trong trạng thái bàng hoàng mộng mị. Trạng thái
đó thường diễn ra khi giờ phút tự nguyện hy sinh sắp đến. Một nhà sinh lý
học có thể nghiên cứu nơi chàng những triệu chứng mỗi lúc càng tăng của
trạng thái cảm sốt hấp dẫn đó, trạng thái này đã được khoa học phát hiện và
xếp loại, đối với sự đau khổ nó cũng có vị trí tương đương như nhục cảm đối
với thú vui.
Thất vọng cũng có độ ngây ngất của nó. Marius đang ở trong tâm trạng
ấy. Chàng chứng kiến mọi việc như người ngoài cuộc. Như chúng tôi đã nói,
mọi việc xảy ra trước mắt đối với chàng hình như đều xa xôi, chàng trông
thấy cái đại thể nhưng chẳng nhìn rõ chi tiết nào. Kẻ qua người lại, chàng
đều thấy chập chờn như trong ánh lửa. Tiếng người nói, chàng nghe như từ
đáy vực sâu vọng lại. Thế mà cảnh này làm chàng xúc động. Quang cảnh ấy
như có mũi nhọn nào xuyên thẳng tới chàng làm chàng thức tỉnh. Trong trí
chàng chỉ có một ý nghĩ là chết, và chàng không muốn phút nào xao lãng
việc đó. Nhưng mặc dù tâm thần nửa mê nửa tỉnh, chàng cũng mơ màng
nghĩ rằng trong khi mình chết, chẳng có ai cấm mình cứu một người khác.
Chàng cất tiếng nói:
— Enjolras và Combeferre nói đúng. Không nên có sự hy sinh vô ích. Tôi
tán thành ý kiến hai đồng chí ấy. Chúng ta hãy nhanh lên. Combeferre đã nói
những lời quyết định. Trong số các đồng chí có người có gia đình, có mẹ già,
có em gái, có vợ, có con, các người ấy hãy bước ra.
Không một ai nhúc nhích. Marius lặp lại:
— Những người có vợ con và có gánh nặng gia đình, bước ra khỏi hàng
ngũ.
Marius có uy tín lớn. Enjolras vẫn là người chỉ huy chiến lũy, nhưng