là các đám đông, chính vì nặng nề mà thành dễ vỡ, những khối đó sợ phiêu
lưu, mà trong lý tưởng thì luôn có phiêu lưu. Vả chăng phải nên nhớ rằng
còn có quyền lợi, mà quyền lợi thì ít chịu kết thân với lý tưởng và tính chất.
Một đôi khi dạ dày làm cho quả tim bại liệt.
Nước Pháp lớn lao và đẹp đẽ ở chỗ ít béo bụng hơn các dân tộc khác; nó
dễ dàng thắt lưng buộc bụng. Nó dậy trước thiên hạ, ngủ sau thiên hạ. Nó
luôn tiến lên phía trước. Nó tìm tòi. Là vì nó nghệ sĩ.
Lý tưởng chỉ là điểm cao nhất của luân lý, cũng như cái đẹp là đỉnh của
cái chân. Những dân tộc nghệ sĩ cũng là những dân tộc nhất quán. Yêu cái
đẹp là mong ánh sáng. Bởi thế cho nên ngọn đuốc Châu Âu, tức là đuốc văn
minh, thoạt đầu do Hy Lạp cầm, rồi Hy Lạp chuyển cho Ý và Ý chuyển cho
Pháp. Ôi! Những dân tộc hướng đạo thần tiên! «Vitaï lampada tradunt.»
Điều rất đẹp, chất thơ của một dân tộc là nhân tố của sự tiến bộ của nó.
Lượng tưởng tượng đong được bao nhiêu thì lượng văn minh đo được bấy
nhiêu. Duy một dân tộc đi khai hóa cho người vẫn là một dân tộc cứng cỏi.
Nghệ sĩ như Corinthe
thì nên, ủy mị như Sybaris
phụ nhân hóa thì cũng thoái hóa. Không nên là tài tử, cũng không nên là tài
hoa, nhưng nên là nghệ sĩ. Nói về văn minh thì không nên gạn lọc, phải nên
tinh lọc. Với điều kiện ấy, người ta biến cho nhân loại cái hình mẫu của lý
tưởng. Lý tưởng hiện đại có điển hình của mình trong nghệ thuật và phương
tiện của mình trong khoa học. Người ta sẽ thực hiện cái ảo ảnh cao quý của
các thi nhân, tức là cái đẹp xã hội, bằng khoa học. Người ta sẽ làm lại cảnh
Eden
từ những bước bắt đầu. Văn minh ngày nay đã đến độ mà chính
xác là một yếu tố cần thiết cho huy hoàng và thẩm mỹ quan phải được cơ
quan khoa học phục vụ, hơn nữa, hoàn thiện; mơ mộng cũng phải biết tính
toán. Nghệ thuật là kẻ chinh phục phải tựa vào khoa học là người vững gối
bước lên. Vật để cưỡi vững vàng chắc chắn là điều quan trọng. Tinh thần của
thời đại ta làm bằng thiên tài Hy Lạp chở trên thiên tài Ấn Độ: Alexandre
trên lưng voi.
Những chủng tộc cứng đờ trong tín điều hoặc tha hóa vì vụ lợi không có
khả năng hướng dẫn văn minh. Quỳ gối trước thần tượng hay kim tiền đều
khiến cho cái bắp thịt để bước đi và cái ý chí để tiến tới teo lại. Sự chuyên
tâm vào lễ bái hoặc lợi nhuận làm yếu sức tỏa sáng của dân tộc, hạ thấp trình
