Thà rằng cứ giấu vào cái mê đồ trận chằng chịt này, cứ phó thân cho cái
cảnh đen ngòm này, rồi Thượng Đế dắt dẫn đến đâu thì đến.
Ông rẽ phải, đi ngược chiều dốc. Khi ông quặt khỏi cống chính, chút ánh
sáng mờ mờ nơi cửa hầm tắt hẳn, bức màn đêm lại buông xuống trước mặt;
ông lại như mù mắt. Ông cứ đi, cố hết sức đi nhanh. Hai cánh tay Marius
choàng qua cổ ông, hai chân buông thõng đằng sau. Một tay ông nắm giữ hai
tay Marius, tay kia ông sờ soạng dọc tường. Má Marius đẫm máu, dính vào
má ông. Ông thấy dòng máu nong nóng của Marius chảy lên người ông và
thấm dưới lần áo. Nhưng miệng Marius kề sát tai ông, vẫn có một hơi ấm
ươn ướt, dấu hiệu của hơi thở, tức là của sự sống. Cái cống này rộng hơn
cống trước. Jean Valjean nặng nề lê bước. Những trận mưa hôm qua chưa
tháo hết nước; một dòng nước vẫn chảy giữa móng lòng cống ngầm. Ông
phải ép người vào sát vách mà đi, để khỏi đẫm nước. Cứ thế ông mò mẫm đi,
giống như con vật ăn đêm lần mò trong khoảng mờ mịt và lạc lối trên những
con đường của bóng tối ở trong lòng đất.
Nhưng dần dần, hoặc là nhờ có những cửa hầm xa tít le lói một thứ ánh
sáng chập chờn trong khoảng sương mù đùng đục, hoặc là nhờ hai mắt đã
quen bóng tối, ông trông đã hơi rõ. Ông phảng phất đoán thấy đây là bức
tường ông chạm phải, kia là cái vòm hầm ông chui qua. Con người trong đôi
mắt mở căng ra trong đêm tối, và cuối cùng thấy được ánh sáng, cũng như
tâm hồn người ta mở căng ra trong cảnh khôn cùng, và rồi thấy được
Thượng Đế.
Định hướng mà tiến không phải là dễ. Có thể nói đường lối ở cống ngầm
phản ánh đường phố bên trên. Thuở ấy, Paris có hai nghìn hai trăm phố. Thử
tưởng tượng ở dưới này, cái mà người ta gọi là cống ngầm đó như một rừng
rậm rạp những cành nhánh ngang dọc đen ngòm. Cái hệ thống cống ngầm
dạo ấy, cứ đem đặt nối nhau, phải dài đến mười một dặm. Chúng tôi đã nói ở
trên là nhờ sự nỗ lực đặc biệt ba mươi năm gần đây, hệ thống cống ngầm
ngày nay dài không kém sáu mươi dặm.
Thoạt đầu, Jean Valjean nhầm lẫn. Ông tưởng đang ở dưới phố Saint
Denis, nhưng đáng tiếc là không phải. Ở dưới phố Saint Denis có một cái
cống cũ bằng đá, xây từ thời Louis XIII, cống ấy đưa thẳng đến cống cái, mà
người ta gọi là Cống Lớn, chỉ qua một khuỷu và một chi nhánh thôi; khuỷu
