nằm bên phải, ngang tầm quảng trường Miracles, còn chi nhánh là cống
Saint Martin, cắt nhau thành hình chữ thập. Còn cống Petite Truanderie mà
cửa nằm cạnh quán Corinthe thì chẳng có lúc nào mở thông với cống Saint
Denis; nó đưa đến cống Montmartre, nơi mà Jean Valjean đã đi vào. Vào đây
thì có nhiều cơ thất lạc lắm vì cống Montmartre là một trong những cống rối
rắm nhất. Cũng may Jean Valjean đã đi qua cống khu chợ mà bố cục giống
như một rừng cột buồm với dây, đòn xoắn nhau; nhưng ông vẫn gặp những
lúng túng khó nghĩ và nhiều góc phố - đúng là những đường phố - hiện ra
trong tăm tối như những chấm hỏi: Thứ nhất là ở bên trái cái cống rộng
Plâtrière, như một trò chơi rối óc, chăng mớ hầm chữ đinh chữ chi hỗn độn
của nó ở dưới lâu đài Bưu Điện và dưới cái vựa chứa tròn ở chợ Gạo, và đến
sông Seine thì chấm dứt theo hình chữ Y; thứ hai, ở bên phải, cái hành lang
cong phố Cadran với ba ngõ cụt, như ba chiếc răng; ở bên trái nhánh phố
Mail, thoạt vào đã rẽ ra thành một chĩa hai và cứ quanh co nhiều bận để dẫn
đến cái hầm thoát lớn của điện Louvre, hầm này ngăn thành từng đoạn và
đâm nhánh khắp các hướng; cuối cùng, ở bên phải, cái cống cụt phố
Jeûneurs; đó là không tính những ngách nhỏ đó đây trước khi đi đến cống
bọc vành. Chỉ có cống này có thể đưa ông đến một lối thoát xa chiến trường,
do đó an toàn.
Giá Jean Valjean hiểu biết ít nhiều về những điều nói trên đây, tất ông đã
nhanh chóng nhận thấy mình không phải ở dưới cống ngầm phố Saint Denis,
dù chỉ sờ vách không cũng đủ biết vậy. Vì cống Saint Denis xây bằng thứ đá
đẽo ngày xưa, với lối kiến trúc cũ kiêu kỳ và vương giả đến cả trong cống,
với móng và nền bằng đá hoa cương và vôi béo, kiểu kiến trúc này tốn bốn
trăm đồng một mét; ông không sờ phải những thứ đó, dưới tay ông chỉ có lối
kiến thiết rẻ tiền ngày nay với nguyên liệu thông dụng, vôi chịu nước và đá
cối trên một lớp béton, lối kiến thiết này chỉ tốn hai trăm mỗi mét; đó là lối
xây cất tư sản với vật liệu nhỏ. Nhưng ông chẳng biết gì về những điều đó.
Tuy ông lo ngại nhưng ông cứ bình tĩnh đi lên; ông không trông thấy gì,
không hiểu gì, ông dấn thân vào nơi may rủi, tức là chìm lỉm trong thiên
mệnh vậy.
Phải nói rằng mỗi lúc ông thấy rùng rợn thêm. Bóng tối bên ngoài nhập
dần vào tâm hồn ông. Ông bước đi trong bí hiểm. Cái cống nước nhớp nhúa
