tự do, nào nhân quyền, nào tự do báo chí; thế rồi, đây này, người ta khuân
con cái các ông về nhà như thế này đấy. Úi già! Thằng Marius! Thật ghê
tởm! Bị giết! Chết trước tôi! Cái chiến lũy! À, thằng cướp! Thưa bác sĩ, hình
như ông ở khu phố này. Tôi biết ông lắm. Đứng ở cửa sổ, tôi thường thấy xe
của ông đi qua. Để tôi nói cho ông nghe. Ông chớ tưởng lầm rằng tôi đang
cơn giận dữ. Ai lại giận một người chết bao giờ! Giận thì thật là ngu ngốc.
Tay tôi đã nuôi nó. Lúc nó hãy còn tí ti thì tôi đã già rồi. Dạo ấy nó hay chơi
ở vườn Tuileries, nó cầm cái xẻng với cái ghế. Nó lấy xẻng đào hố đến đâu
là tôi theo đến đấy, lấy gậy lấp hố để các viên thanh tra khỏi mắng. Một hôm
nó hét: Đả đảo Louis XVIII, rồi bỏ đi mất! Có phải lỗi tại tôi đâu. Da nó
hồng hồng, tóc nó vàng óng. Mẹ nó chết rồi. Ngài có thấy mọi đứa trẻ, đứa
nào tóc cũng vàng không? Tại sao vậy? Nó là một thằng tướng cướp sông
Loire. Nhưng trẻ thơ thì tội tình gì, bố nó làm bố nó chịu chứ! Tôi nhớ dạo
nó thấp bằng thế này này. Nó không nói rõ chữ “d”. Giọng nó nói êm ái, líu
ríu như chim ấy. Tôi còn nhớ một hôm, ở trước pho tượng Hercule Farnèse,
mọi người xúm xít quanh nó trầm trồ khen ngợi cái thằng bé sao mà xinh
thế! Thật y như trong tranh ấy. Tôi thường lớn tiếng mắng nó, tôi giơ gậy lên
dọa nó, nhưng nó thừa biết là tôi đùa thôi. Cứ buổi sáng, nó vào buồng tôi,
tôi càu nhàu, nhưng thấy như có mặt trời. Chả tài nào làm ngơ với bọn tí
nhau ấy được. Chúng nó bám lấy mình, giữ rịt mình, đuổi cũng không đi. Sự
thật thì chẳng đứa bé nào bằng thằng bé này. Bây giờ, ngài thử nghĩ xem,
những người như Lafayette, Benjamin Constance, Tirecuir De Corcelles của
các ông, bọn ấy giết chết cháu tôi đây này. Không thể thế được.
Lão đến gần Marius, Marius vẫn nhợt nhạt, không nhúc nhích; thầy thuốc
đã trở lại với Marius. Lão lại vặn hai tay. Hai môi trắng bệch của lão
Gillenormand tự nhiên mấp máy thốt ra những tiếng chỉ nghe thấy loáng
thoáng, như những hơi thở trong một cơn thở dốc:
— Trời! Đồ bạc ác! Trời! Hội kín với hội hở! Trời! Đồ vô lại! Đồ phiến
loạn!
Đó là những lời một kẻ hấp hối trách móc một cái thây ma. Rồi cũng như
những cuộc nổ ngầm trong lòng đất, thế nào cũng phải phụt ra ngoài, ông lại
nói một thôi dài, nhưng bình tĩnh như ông không còn sức nữa. Giọng ông
trầm đục, thầm thì như vang lại từ bên kia vực thẳm:
