đến đâu, đừng tưởng rằng ta có thể thoát được những ám ảnh của ký ức mà
không ngậm ngùi ngoái nhìn về dĩ vãng. Người nào mà không quay đầu về
nhìn những chân trời đã xóa nhòa thì người ấy cũng chẳng có gì là tư tưởng,
là tình yêu. Lắm khi Marius hai tay còn ôm mặt, và cái quá khứ náo động mù
mờ thoảng qua óc chàng như qua buổi hoàng hôn. Chàng lại thấy cụ Mabeuf
ngã xuống, chàng nghe thấy tiếng Gavroche hát dưới làn đạn, chàng như
cảm thấy cái trán lành lạnh của Éponine dưới môi chàng. Rồi Enjolras,
Courfeyrac, Jean Prouvaire, Combeferre, Bossuet, Grantaire, tất cả các bạn
chàng đứng sừng sững trước mặt, rồi tan biến đi mất. Tất cả những người
thân yêu, những người đau khổ, dũng cảm, dễ thương hay thê thảm ấy, có
phải chỉ là những giấc mơ không? Họ có thật không? Cuộc bạo động đã cuốn
đi tất cả trong khói lửa. Những cơn sốt vĩ đại ấy có những giấc mơ vĩ đại.
Marius tự hỏi mình; chàng sờ vào người mình; những sự thật đã chết ấy hỗn
loạn trong đầu óc. Thế thì họ đâu? Có thật rằng cái gì cũng chết cả rồi
không? Một cái rơi thỏm vào khoảng tối tăm đã cuốn đi tất cả, trừ có chàng.
Hình như tất cả những cái ấy đã biến đi sau tấm màn ở rạp hát. Có những
tấm màn cứ hạ xuống như thế giữa cuộc đời. Rồi Thượng Đế cho diễn tiếp
màn sau. Còn chính chàng nữa, chàng có vẫn còn là người thuở trước
không? Trước chàng nghèo thế, nay giàu có; trước chàng bị bỏ rơi, nay có
một gia đình, trước chàng đã tuyệt vọng, nay lấy được Cosette làm vợ.
Chàng tưởng như chàng vừa đi qua một nấm mồ, lúc bước vào thì đen, lúc
bước ra thì trắng. Còn những người khác, họ ở lại cả trong mồ. Cũng có khi,
tất cả những con người của dĩ vãng hiện trở về, quây lấy chàng làm cho
chàng âu sầu nghĩ ngợi. Lúc ấy, chàng lại nghĩ đến Cosette và tâm hồn lại
thanh thản. Phải đến một vui sướng cỡ ấy mới xóa được cái họa bi thảm kia.
Ông Fauchelevent hầu như cũng là một hình bóng trong số những nhân
vật đã tiêu biến. Marius không tin hẳn là ông Fauchelevent ở chiến lũy lại là
ông Fauchelevent bằng xương bằng thịt ngồi nghiêm nghị như thế kia bên
cạnh Cosette. Ông Fauchelevent thứ nhất có lẽ là một cái ác mộng cứ qua lại
trong những giờ phút mê sảng, vả chăng, vốn bản chất Marius và ông
Fauchelevent cùng khắc khổ, nên Marius không thể hỏi chuyện ông được.
Marius cũng không nghĩ đến hỏi ông làm gì. Ta đã nói rõ chi tiết đặc biệt
này rồi. Hai người cùng biết một điều bí mật mà như cùng ước định ngầm
