III
NGÀY XƯA NHẤC CẢ CỖ XE BÒ, BÂY GIỜ CẦM
MỘT QUẢN BÚT THẤY NẶNG
Một buổi chiều, Jean Valjean khó nhọc chống khuỷu tay lên. Ông cầm
bàn tay, không thấy mạch; hơi thở ngắn, có lúc đứt. Ông cảm thấy mình suy
yếu hơn bao giờ hết. Bấy giờ chắc có một điều lo lắng tối quan trọng thúc
bách ông gắng sức ngồi nhỏm dậy và mặc áo. Ông mặc bộ quần áo công
nhân cũ; không ra phố nữa, ông lại giở bộ quần áo ấy ra mặc, ông ưa bộ ấy.
Ông phải nghỉ mấy lần mới mặc xong chiếc áo, chỉ xỏ hai ống tay áo mà mồ
hôi trán đã vã ra.
Khi chỉ còn một mình ông ở cái nhà ấy, ông đã kê giường ra chái ngoài để
khỏi phải ở nhiều trong cái phòng vắng vẻ.
Ông mở chiếc hòm nhỏ, lấy bộ quần áo của Cosette ra trải trên mặt
giường. Hai chiếc đèn nến của ông Giám Mục vẫn để trên mặt lò sưởi. Ông
rút ở một ô kéo ra hai cây nến sáp và cắm vào đèn. Rồi tuy ngày còn sáng tỏ,
lúc ấy là mùa hạ, ông thắp hai cây nến lên. Một đôi khi người ta đốt nến giữa
ban ngày ở trong phòng người chết.
Mỗi bước đi từ chỗ này qua chỗ khác làm ông kiệt sức, ông đành phải
ngồi xuống. Không phải cái thứ mệt thường ngày tiêu phí sức lực để rồi bồi
bổ lại, đây là những cử động cuối cùng, cả sức sống suy nhược tiêu tan trong
những cố gắng nặng nề không còn gượng được nữa. Chiếc ghế ông ngồi
phịch xuống lại đối diện với tấm gương, tấm gương ác nghiệt đối với ông, và
là ân nhân đối với Marius, tấm gương ông đã nhìn thấy dòng chữ đảo ngược
của Cosette. Ông nhìn hình ông trong gương, ông không nhận ra mình nữa.
Một ông già tám mươi. Trước ngày cưới của Marius người ta đoán ông
chỉ suýt soát năm mươi là cùng, có một năm mà già đi ba chục tuổi. Cái nếp
nhăn trên trán không phải nếp nhăn của tuổi già nữa mà là dấu hiệu huyền bí
của cái chết. Người ta cảm thấy như có dấu vuốt ác liệt của tử thần. Má ông
sệ xuống; da mặt ông có cái màu đất như là đất đã phủ lên người rồi, hai góc
mép ông trễ xuống như cái mặt nạ người xưa đắp trên nắp mồ. Ông nhìn
