bị chặn đứng ở đấy. Hầu hết binh đoàn của Reille vứt vào đấy nhưng chẳng
làm được gì, đạn pháo của Kellermann cũng đã trút sạch vào cái mảng tường
anh dũng nọ. Cũng phải cả lữ đoàn Bauduin mới chọc thủng được
Hougomont ở mặt Bắc, còn lữ đoàn Soye thì chỉ công phá được nhiều ít ở
mặt Nam, mà không chiếm nổi. Các dãy nhà trại vòng theo sân ở phía Nam.
Một miếng cửa Bắc bị quân Pháp bắn gãy, còn lủng lẳng trên tường. Đó là
bốn mảnh ván ghép lại bằng hai thanh ngang, dấu vết trận tấn công còn in rõ.
Cổng phía Bắc đã bị quân Pháp phá thủng. Tấm ván lủng lẳng trên tường
đã được thay bằng một phiến gỗ. Cổng mở hé ở cuối dãy hành lang, về phía
Bắc sân. Nó được đục hẳn vào tường, phía dưới xây bằng đá, trên bằng gạch.
Thật ra đó chỉ là một cái cổng cho xe bò vào ra, cũng như ở mọi nhà trại
nông dân, mấy tấm ván ghép lại thành hai cánh thô sơ. Bên ngoài cổng là các
đồng cỏ. Hai bên đã tranh giành nhau rất ác liệt cái cổng này. Rất lâu về sau
hãy còn thấy trên khung cửa đủ loại dấu tay vấy máu. Bauduin chết ở chính
nơi này.
Bây giờ nhìn vào khoảng sân này hãy còn như nghe thấy giông tố của trận
đánh. Không khí ác liệt ghê gớm đương rành rành trước mắt. Cảnh quân lính
quần nhau ẩu đả, nay đã hóa đá trong cảnh đổ nát hoang tàn. Sống đó, chết
đó, mới như hôm qua. Tường vách hấp hối, gạch đá đổ rơi, phá khẩu kêu
gào. Những lỗ thủng là những vết thương. Cây cối ngả nghiêng, run rẩy
dường như đang cố sức chạy trốn.
Hồi 1815 chung quanh sân này nhà cửa nhiều và kiên cố hơn bây giờ.
Nhiều cái ngày nay đã triệt hạ nhưng lúc ấy hãy còn và tạo ra rất nhiều
những góc, những khuỷu, những mõm như những công sự. Quân Anh cố thủ
ở đó. Quân Pháp lọt vào nhưng không bám chốt được. Bên cạnh nhà nguyện,
toàn bộ lâu đài Hougomont vỡ ra toang hoác. Lâu đài bấy giờ đã là đồn lũy,
nhà nguyện thành ra lô cốt. Hai bên hủy diệt nhau ở đây. Bị bắn từ khắp nơi,
từ sau tường, trên gác, dưới hầm, qua các cửa sổ, các lỗ thông hơi, các kẽ đá,
quân Pháp đem cành khô đến châm lửa đốt các bức tường và đốt luôn quân
Anh. Súng đạn được đáp lại bằng đám cháy là như vậy. Trong mảng nhà còn
lại ấy, qua các cửa sổ có chấn song sắt, còn thấy các căn buồng đổ sạt nham
nhở của một dãy nhà bằng gạch. Bọn vệ binh Anh nấp trong các buồng này.
Chiếc cầu thang xoáy trôn ốc, thủng, vỡ từ dưới đất lên đến tận nóc, hiện ra
