về chuẩn bị cho trận sống mái này, ngày 18 tháng 6, Wellington đứng ở thế
thuận lợi, còn Napoléon ở thế bất lợi. Quân Anh đóng phía cao, quân Pháp ở
phía thấp.
Ở đây mà phác qua dáng dấp Napoléon, tay cầm ống nhòm, ngồi trên
mình ngựa ở ngọn đồi Rossomme, sáng sớm ngày 18 tháng 6 năm 1815 ấy,
kể ra cũng thừa. Bởi vì chưa cần phải chỉ ra, mọi người đã thấy rồi. Nét mặt
bình tĩnh ấy dưới chiếc mũ con con của trường võ bị Brienne, bộ quân phục
màu lá cây có ve trắng che khuất tấm huân chương, chiếc áo khoác màu xám
phủ mất tua vai, góc chiếc băng đỏ dưới áo gilet, cái quần bằng da, con ngựa
trắng với tấm phủ lưng bằng nhung đỏ thẫm, thêu hình chim ưng và những
chữ N cài mũ miện ở các góc, đôi ủng kỵ mã, bít tất lụa, đôi cựa bạc, thanh
gươm ở Marengo. Đó, toàn bộ hình dung của vị César cuối cùng đứng sừng
sững trong trí óc mọi người, mà có kẻ thì hoan hô, có kẻ thì lên án một cách
nghiêm khắc. Một thời gian khá lâu, con người ấy hiện lên hoàn toàn rực rỡ.
Có lẽ vì chung quanh phần đông những bậc anh hùng thường có những thần
thoại che khuất chân lý trong một thời gian. Nhưng ngày nay thì lịch sử cũng
như chân lý đã tỏ tường cả rồi.
Lịch sử là thứ ánh sáng nghiêm khắc. Nó là ánh sáng và chính vì nó là
ánh sáng, nên mới có cái lạ lùng và thiêng liêng, là nó đặt bóng tối vào chỗ
mọi người chỉ nhìn thấy tia sáng; nó chia cũng một con người ấy ra làm hai
kẻ khác nhau, để cho kẻ này công kích và đánh giá kẻ kia và để cho mọi thứ
tối tăm của tay độc tài chồng nhau với mọi thứ rực rỡ của vị tướng lĩnh.
Chính từ đó mới có được cái mức đo đúng hơn trong sự đánh giá cuối cùng
của các dân tộc. Việc giày xéo Babylone làm giảm giá Alexandre; việc
chuyên chế đối với La Mã làm giảm giá César và Jérusalem bị chà đạp làm
giảm giá Titus. Sự hung bạo đi theo bạo chúa. Khốn thay cho kẻ để lại sau
mình bóng đêm mang hình dung của chính bản thân mình.
