XVI
BAO NHIÊU QUYỂN SÁCH TRONG TÂM HỒN?
Trận Waterloo là một điều khó hiểu. Đối với người thắng cũng như đối
với kẻ bại, nó đều mù mờ. Trong trí Napoléon đó là một phút hoảng loạn;
Blücher mù mịt; còn Wellington cũng chẳng hiểu sao. Hãy đọc các báo cáo
mà xem. Những bản tin rối mù, những lời bình luận lúng túng. Kẻ ấp a,
người ấp úng. Jomini thì phân trận đánh ra làm bốn bước; Muffling thì cắt
làm ba giai đoạn; chỉ có Charras, tuy ở một đôi điểm cách đánh giá có khác
chúng tôi, nhưng đã nắm được trong một cái nhìn cao diệu những nét lớn,
tiêu biểu của cuộc đổ vỡ này, cuộc đổ vỡ của thiên tài con người đối chọi với
ngẫu nhiên của trời đất. Còn tất cả các nhà sử học khác đều như bị lóa mắt,
cho nên phải mò mẫm. Sự thật đó cũng là một ngày sấm chớp, một ngày mà
bá quyền quân sự đổ và cuốn theo các ngai vàng khác khiến cho vua chúa
sửng sốt; đó là ngày sức mạnh phải nhào đổ vào chính chiến tranh lại bại
trận. Trong sự kiện lịch sử này, dấu ấn của siêu phàm rất đậm, nên phần của
con người thật chẳng có ý nghĩa gì.
Cất cái vinh quang chiến thắng Waterloo đối với Wellington và Blücher
thì nước Anh, nước Đức có mất gì không? Không. Nước Anh danh tiếng
cũng như nước Đức tôn nghiêm, không nước nào liên quan trong vấn đề
Waterloo. Ơn trời, các dân tộc được vĩ đại không phải là nhờ những phiêu
lưu quân sự, thê thảm. Nước Đức, nước Anh, nước Pháp, chẳng nước nào
vận mệnh lại nằm trong một vỏ gươm cả. Ngay thời mà gươm đao khua vang
ở Waterloo, trên Blücher nước Đức có Goethe và trên Wellington nước Anh
có Byron. Thời đại chúng ta đánh dấu bằng một cuộc trỗi dậy rộng lớn về tư
tưởng và nước Anh, nước Đức đều có phần ánh sáng rực rỡ của mình trong
buổi bình minh ấy. Các dân tộc ấy uy nghi vì những tư tưởng của họ. Trình
độ văn minh được nâng lên và đóng góp của bản thân, do sức họ làm ra chứ
không phải nhờ một chuyện ngẫu nhiên. Thế kỷ mười chín, họ có lớn lên
được chỗ nào thì đó không phải bắt nguồn từ Waterloo. Chỉ có những dân
tộc dã man mới nổi lên đột ngột sau một trận chiến thắng. Nhưng đó chẳng
qua là cơn nước lũ sau trận mưa dông, khoa trương ồn ào trong chốc lát. Còn
