lâu nữa. Cosette như một luồng ánh sáng êm dịu rọi vào tương lai ông.
Người ta tốt đến đâu cũng không tránh khỏi những ý ích kỷ. Đôi khi ông có
ý mừng khi thấy Cosette sau này sẽ chẳng nhan sắc gì.
Sau đây chỉ là một ý kiến riêng. Để nói hết, thì chúng tôi nghĩ rằng từ khi
Jean Valjean đem lòng thương yêu Cosette như thế, thì mối tình ấy là khoản
viện trợ giúp cho ông tiếp tục sống một đời sống nhân hậu. Ông vừa được
thấy lòng độc ác của người đời, cái xã hội khốn nạn, dưới những khía cạnh
mới; những khía cạnh này chưa đầy đủ và chỉ biểu hiện một mặt của sự thật:
Số phận người đàn bà trong hình ảnh Fantine, quyền lực của Nhà Nước trong
nhân vật Javert. Ông lại phải vào tù, lần này vào tù vì một điều thiện. Cuộc
đời lại tràn ngập những nỗi đắng cay. Ông lại chán nản, ngã lòng. Đôi khi,
hình ảnh ông Giám Mục cũng bị che lấp, tuy sau này lại hiện lên rực rỡ, vinh
quang; nhưng dù sao hình ảnh thiêng liêng ấy cũng mờ yếu dần. Biết đâu
Jean Valjean chẳng sắp nản lòng và sa ngã lượt nữa? Nhưng ông yêu, nên
lòng thêm mạnh mẽ. Lúc bấy giờ than ôi, ông cũng đương bước cao bước
thấp chẳng kém gì Cosette. Ông che chở cho Cosette, Cosette làm cho lòng
ông thêm vững vàng. Ông dắt Cosette đi trên đường đời và nhờ Cosette, ông
mạnh bước vào con đường đạo đức. Cosette nương tựa vào ông, còn ông,
ông tựa vào Cosette mà sống. Số phận con người điều hòa như vậy, thật là bí
ẩn huyền diệu vô cùng.
