gỗ đá, những ngôi nhà cũ đã biến hết. Bây giờ là những phố lớn mới, những
rạp hát ngoài trời, rạp xiếc, trường đua ngựa, những ga xe lửa, một cái nhà tù
Mazas. Bộ mặt của tiến bộ như ta thấy đấy, cùng với món vạ của nó.
Cách đây nửa thế kỷ, trong ngôn ngữ bình dân thông dụng, người ta cứ
nhất định gọi Viện Khoa Học là “Nhà Tứ Lộc”, Nhạc Hí Viện là Viện
Feydeau, thì cái nơi mà Jean Valjean vừa tới thì được gọi là Petit Picpus.
Cổng Saint Jacques, cổng Paris, cửa ô Sergents, Les Porcherons, La Galiote,
Les Célestins, Les Capucins, Le Mail, La Bourbe, L’Arbre De Cracovie, La
Petite Pologne, Le Petit Picpus. Đó là những tên của Paris cổ, nổi lềnh bềnh
trên Paris mới. Ký ức của nhân dân còn bám vào những tàn tích của thời
xưa.
Khu phố Petit Picpus thực ra cũng chưa bao giờ thành hình hẳn hoi. Nó
có cái vẻ mặt tu viện của một thành phố Tây Ban Nha. Đường ít lát đá, phố
xá lơ thơ. Ngoài hai ba phố mà chúng tôi sẽ nói đến, toàn là tường cao và bãi
vắng. Không có cửa hàng, không có xe cộ, lác đác một ngọn đèn trong
khung cửa sổ. Đèn lửa tắt hết từ mười giờ đêm. Vườn tược, tu viện, xưởng
gỗ đá, đầm, đìa, một vài cái nhà thấp, rất hiếm và những bức tường lớn cao
bằng nhà.
Đó là bộ mặt của khu phố ấy một thế kỷ trước. Cách Mạng đã bạc đãi nó,
viên chức Cộng Hòa của thành phố đã phá hủy, chọc chỗ này, đục chỗ kia.
Gạch ngói, vôi vữa phá hủy dồn đống đây đó.
Cách đây nửa thế kỷ, khu phố cũ không còn gì mấy dưới những đường
vạch ngang dọc của nhà cửa mới. Ngày nay thì nó đã được xóa hẳn. Những
bản đồ mới bây giờ không còn ghi dấu vết của khu Petit Picpus, nhưng bản
đồ năm 1727 của nhà xuất bản Denis Thierry ở Paris, phố Saint Jacques, đối
diện với phố Du Plâtre và bản đồ của nhà xuất bản Jean Girin ở Lyon, phố
Mercière, ở La Prudence vẫn còn ghi rõ rệt khu phố này. Khu Petit Picpus
như chúng tôi đã nói có một phố chữ Y, gồm phố Chemin và Saint Antoine,
tách ra thành hai nhánh, nhánh trái tên là phố nhỏ Picpus, nhánh phải là phố
Polonceau. Hai cái nhánh chữ Y ấy nối với nhau trên ngọn bằng một cái
gạch ngang, ấy là phố Droit Mur. Phố Polonceau đến đây thì hết, còn phố
nhỏ Picpus thì đi xa hơn nữa, ngược lên chợ Lenoir. Người đi từ bờ sông
Seine tới đầu phố Polonceau sẽ thấy phố Droit Mur ở bên tay trái; và đi
