— Ông chớ nên quá khen tôi. Tôi đã bỏ phiếu kết liễu bạo chúa.
Giọng nghiêm lạnh đối với giọng nghiêm khắc.
— Ý ông định nói gì? - Ông Giám Mục hỏi.
— Tôi muốn nói rằng con người có một bạo chúa: Đó là sự ngu dốt. Tôi
đã bỏ phiếu kết liễu tên bạo chúa đó. Tên bạo chúa đó đã đẻ ra chế độ Quân
Chủ; Quân Chủ là uy thế xây dựng trên sai trái, trí thức là uy thế xây dựng
trên cái đúng, cái chân. Chỉ có trí thức mới xứng đáng điều khiển con người.
— Và lương tâm - ông Giám Mục thêm.
— Cũng là một. Lương tâm là cái lượng tri thức bẩm sinh ở mỗi chúng ta.
Ông Giám Mục nghe luận điệu quá mới mẻ này thì hơi ngạc nhiên.
Nhà Cách Mạng nói tiếp:
— Còn việc giết Louis thứ XVI thì tôi bỏ phiếu chống. Tôi nghĩ rằng tôi
không có quyền giết người. Nhưng tôi có nhiệm vụ tiêu diệt cái xấu. Tôi bỏ
phiếu thủ tiêu bạo chúa, nghĩa là thủ tiêu chế độ mãi dâm đối với đàn bà, thủ
tiêu chế độ nô lệ đối với đàn ông, thủ tiêu đêm tối đối với con trẻ. Biểu quyết
cho chính thể Cộng Hòa, tôi đã biểu quyết cái đó. Tôi biểu quyết cho bác ái,
cho đồng tâm, cho bình minh! Tôi góp sức đánh đổ các thành kiến và sai
lầm. Thành kiến và sai lầm đổ xuống thì hào quang hiện lên. Chúng tôi đây
là những người lật đổ thế giới cũ là một hũ chứa đau khổ, cái hũ ấy đổ úp lên
nhân loại thì thành một bình chứa niềm vui trong lành.
— Trong lẫn đục.
— Ông nên gọi là niềm vui bị vẩn đục và ngày nay sau cái năm 1814
mà người ta gọi là sự hồi phục tai ngược của dĩ vãng, niềm vui tan biến.
Than ôi! Công trình dang dở! Thật vậy, chúng tôi đả phá chế độ cũ trong
việc làm nhưng chúng tôi không tiêu diệt được nó hoàn toàn trong tư tưởng.
Tiêu diệt các tệ hại chưa đủ, phải thay đổi cả phong tục. Cái cối xay gió
không còn, nhưng gió vẫn tồn tại.
— Các ông đã hủy phá tất cả. Hủy phá có thể có ích, nhưng tôi không tin
sự phá hủy trong giận dữ.
— Thưa ông Giám Mục, công lý có lúc phải phẫn nộ và sự phẫn nộ của
công lý là yếu tố của tiến hóa. Người ta muốn nói gì thì nói, mặc, Cách
Mạng Pháp vẫn là bước tiến vĩ đại nhất của nhân loại từ khi Chúa Jésus
Christ ra đời. Dang dở, đúng, nhưng mà tuyệt vời. Nó đã phát hiện tất cả
