Vergniaud, Saint Just, Robespierre, Camille Desmoulins, Danton và chói lọi
một mặt trời: Napoléon. Anh ngạc nhiên không biết đứng trước cái thực tế
nào nữa. Ánh sáng làm anh lóa mắt, lùi bước. Dần dần anh hết ngạc nhiên,
quen với cái hào quang rực rỡ ấy, anh hết choáng váng khi nhận định những
sự việc vĩ đại ấy, anh không còn hãi hùng đứng trước những nhân vật lớn lao
ấy. Cách Mạng và Đế Chế chói lòa ánh sáng hiện lên trước cặp mắt say sưa
của anh. Anh thấy rõ rệt những sự việc và những nhân vật của hai thời đại ấy
kết tinh lại trong hai hiện thực vĩ đại: Chế độ Cộng Hòa kết tinh trong sự
khôi phục chủ quyền của quần chúng nhân dân, Đế Chế kết tinh trong bá
quyền của ý thức hệ Pháp trên toàn cõi Châu Âu. Anh thấy rõ Cách Mạng
xây dựng hình ảnh vĩ đại của nhân dân và Đế Chế, hình ảnh vĩ đại của nước
Pháp. Trong thâm tâm, anh thấy tất cả cái đó là tốt đẹp.
Cái choáng ngợp ấy, trong nhận thức quá chung chung ban đầu, bỏ qua
nhiều điều mà chúng tôi không thấy cần thiết nói đến ở đây. Chúng tôi chỉ kể
lại tình trạng một tâm hồn đang trong quá trình tiến tới. Những tiến bộ không
cùng xảy ra một lúc. Chúng tôi nói thế một lần thôi, đối với chuyện kể trước
và kể sau này nữa.
Chúng tôi tiếp tục:
Anh sực thấy rằng từ trước đến nay anh đã không hiểu Tổ Quốc anh cũng
như không hiểu cha anh. Anh không biết Tổ Quốc, không biết cha anh; một
thứ bóng đêm dày đặc đã che phủ mắt anh, thế mà anh tự nguyện để như thế.
Bây giờ anh mới thấy rõ. Một mặt anh thán phục, một mặt anh quý yêu. Anh
hối hận, thương tiếc, anh tuyệt vọng khi nghĩ rằng bây giờ tất cả tâm hồn
anh, anh chỉ có thể bày tỏ với một nấm mồ. Trời! Nếu cha anh còn sống, nếu
anh còn cha anh, nếu Chúa Trời hiền từ và thương người làm cho cha anh
sống lại, anh sẽ nhảy bổ vào lòng cha anh, anh sẽ kêu lên: “Cha ơi! Con đây,
con của cha đây, trái tim của con cũng là trái tim của cha”. Anh sẽ ôm hôn
mớ tóc bạc để nước mắt chan hòa trên mớ tóc ấy, chiêm ngưỡng cái vết
gươm trên mặt, nắm chặt tay cha anh, vuốt ve quần áo, ôm hôn chân cha anh.
Trời ơi! Sao người cha ấy lại chết sớm thế, chết khi chưa đáng tuổi chết, chết
khi công lý chưa trở lại, khi con chưa trở về với tình yêu mến cha. Trái tim
của Marius luôn luôn thổn thức và luôn luôn kêu: “Hỡi ôi!”. Bây giờ anh
mới trở thành thực sự nghiêm nghị, thực sự đúng đắn, vững chắc trong tín
