Còn có những nguyên nhân khác làm cho khu ngoại ô Saint Antoine rung
động. Nó hứng các hậu quả của khủng hoảng thương mại, phá sản đình công,
thất nghiệp dính liền với các đại biến động chính trị. Thời Cách Mạng thì
bần cùng vừa là nhân vừa là quả. Bần cùng đánh tới thì cũng bị trả đòn. Cái
đám cư dân phố Saint Antoine có một nền đạo đức hiên ngang một tiềm
nhiệt cao nhất luôn luôn sẵn sàng cầm vũ khí, nhạy bùng nổ, căm giận, sâu
sắc, ngún ngầm, cái đám dân cư ấy tuồng như chỉ đợi một tàn lửa rơi xuống.
Mỗi khi ngọn gió thời cuộc đưa tới một tia lửa ở chân trời, người ta phải
nghĩ tới phố Saint Antoine và sự ngẫu nhiên khủng khiếp đã đặt ở cửa ngõ
Paris cái kho chứa đạn thường và tư tưởng như một kho chất nổ ấy.
Trong bức phác họa vừa rồi đã xuất hiện các quán ngoại ô Antoine, các
quán ấy có tên tuổi trong lịch sử. Trong thời biến động, ở đấy người ta say
lời nhiều hơn là say rượu. Ở đấy lưu thông một số tư tưởng tiên tri, một
luồng không khí tương lai làm nở quả tim và lớn trí tuệ. Các quán ngoại ô
Antoine giống như các quán ở đồi Aventin đặt ngay trong hang của bà đồng
ngày xưa và thông với các nguồn khí thiêng. Các bàn uống rượu ở đấy hầu
như là một loại bàn ba chân của người đồng bóng, để ngồi uống thứ rượu mà
người xưa gọi là rượu của “bà chúa thượng ngàn". Ngoại ô Saint Antoine
chẳng khác gì cái bể chứa đầy dân. Làn sóng Cách Mạng chuyển động làm
cho nó nứt rạn và từ chỗ nứt rạn ấy, chủ quyền của dân chảy tháo ra. Chủ
quyền ấy có thể làm bậy; nó cũng mắc sai lầm như mọi thứ chủ quyền khác;
nhưng dù có lầm đường lạc nẻo đi nữa, nó vẫn vĩ đại. Có thể ví nó với người
khổng lồ mù Ingens.
Năm 93, cứ tùy theo trào lưu tư tưởng tốt hay xấu, tùy theo đó là một
ngày cuồng tín hay một ngày hăng hái vì nghĩa, những đội quân xuất phát từ
ngoại ô Saint Antoine là những đội quân dã man, hay là những đám người
anh dũng.
Chúng tôi xin giải thích về tiếng dã man. Những ngày khai sinh hỗn độn
của Cách Mạng buổi đầu, những con người rách rưới dữ tợn này vùng đứng
lên. Họ vừa gào thét vừa giơ cao giáo mác. Họ muốn gì? Họ muốn chấm dứt
mọi thứ áp bức, mọi thứ hung bạo, mọi thứ chém giết, họ muốn người lớn có
công ăn việc làm, trẻ con được học hành, phụ nữ được có một đời sống xã
hội dễ chịu, họ muốn tự do, bình đẳng, bác ái, họ muốn xã hội này thành một
