mình và em bé. Lần này ông không làm gì mà chỉ quan sát. Em bé không băn khoăn một mảy.
Như thể đã được ra hiệu, em lập tức khom người xuống và chạm trán mình vào chiếc hộp. Em
bé vẫn còn nhớ! Em mới chỉ được chứng kiến sự kiện này có một lần, nhưng có thể nhắc lại
chính xác, mà sau đó tận một tuần. Em bé nào cũng có thể làm thế.
Trên đây chỉ mới là hai ví dụ chứng minh rằng các bé từ lúc chào đời đã được trang bị một loạt
những năng lực nhận thức phi thường – và được phú cho những công cụ trí não đủ khả năng
mở rộng những năng lực ấy. Các bé hiểu rằng kích cỡ vẫn duy trì không đổi kể cả khi khoảng
cách làm biến đổi vẻ to nhỏ của vật đó. Các bé có khả năng dự đoán vận tốc, phân biệt gương
mặt người và gương mặt không-phải-người ngay từ lúc mới chào đời và có vẻ thích thú với
mặt người hơn. Xét từ khía cạnh tiến hóa, hành vi sau cùng này thể hiện đặc trưng an toàn
mạnh mẽ. Chúng ta luôn bị chú ý đến các gương mặt trong phần lớn cuộc đời mình.
Làm thế nào mà các em bé lại có được những kiến thức này từ trước khi chúng thực sự lộ diện
trên hành tinh này? Không ai rõ, nhưng các bé có những kiến thức ấy, và chúng sử dụng hiệu
quả với tốc độ và sự sáng suốt đáng kinh ngạc. Bé có thể dựng lên các giả thuyết, kiểm nghiệm
chúng và rồi đánh giá với sinh lực mãnh liệt của một nhà khoa học dạn dày kinh nghiệm. Điều
này nói lên rằng các bé sơ sinh chính là những kẻ học hỏi siêu hào hứng và nhanh đến kinh
ngạc. Chúng tiếp nhận mọi thứ.
Có một ví dụ ngộ nghĩnh cho nhận định này. Trên đường đưa cô con gái 3 tuổi đi gửi trẻ, một
bác sĩ nhi khoa để bộ ống nghe ở ghế sau và để ý thấy cô con gái bắt đầu nghịch nó, thậm chí
còn cho ống nghe lên tai như thật. Cô bác sĩ mừng ra mặt: con gái đang tiếp bước sự nghiệp của
mình! Còn cô nàng bé bỏng thì tóm lấy ống nghe, đưa lên miệng và dõng dạc tuyên bố: “Chào
mừng quý khách đến với McDonald’s. Quý khách muốn gọi món gì ạ?”
Đúng vậy, các bé liên tục quan sát, ghi nhớ và bắt chước bạn. Việc đó nhanh chóng chuyển từ
chỗ “vui là chính” sang “nghiêm túc đấy”, đặc biệt là khi cha mẹ bé bắt đầu có chuyện gây gổ
với nhau.
Gắn kết với bạn mang lại cho trẻ cảm giác an toàn
Nếu như sinh tồn chính là ưu tiên hàng đầu của não bộ, vậy thì sự an toàn chính là dạng thể
hiện quan trọng nhất của lối ưu tiên ấy. Đó chính là bài học mà các “trinh nữ sắt” trong thí
nghiệm của Harlow đã dạy cho ta biết. Trẻ tuyệt đối trông cậy vào lòng nhân từ của những con
người đã đưa chúng đến với thế giới này. Nhận thức ấy gây ra một bán kính ảnh hưởng về hành
vi bên trong bé sơ sinh, cản trở mọi ưu tiên hành vi khác mà trẻ có.
Trẻ xử lý những mối bận tâm này ra sao? Bằng cách gắng sức thiết lập một mối quan hệ hữu
ích với các cấu trúc quyền lực địa phương – nói cách khác, chính là bạn chứ chẳng phải ai khác
– càng nhanh càng tốt. Chúng ta gọi đây là mối gắn kết. Trong suốt quá trình gắn kết này, não
bộ của trẻ giám sát nghiêm ngặt những chăm sóc yêu thương mà nó nhận được. Về căn bản, nó
đưa ra những câu hỏi kiểu như “Mình có được vuốt ve không? Mình có được cho ăn không?
Người nào là an toàn?” Nếu những đòi hỏi của trẻ được thỏa mãn, não bộ sẽ phát triển theo
một cách; nếu không, các chỉ dẫn di truyền sẽ kích thích nó phát triển theo cách khác. Có thể
nhận thức này sẽ tương đối gây đảo lộn, nhưng rõ ràng là những hành vi của các ông bố bà mẹ
đã nằm trong tầm quan sát của trẻ ngay từ khi mới có mặt trên cõi đời. Tất nhiên, lợi ích tối ưu
tiến hóa đã thúc đẩy trẻ làm như thế, đó là một cách nói khác rằng “trẻ không thể làm khác
được”. Các em bé còn biết trông cậy vào ai nữa.
Có một giai đoạn kéo dài vài năm khi em bé gắng sức kiến tạo những mối gắn kết này và thiết
lập những nhận thức về an toàn. Nếu nó không diễn ra, trẻ có thể sẽ chịu thương tổn lâu dài về
cảm xúc. Trong một số trường hợp quá nặng, trẻ có thể phải lãnh “sẹo” trọn đời.
Chúng ta biết được điều này nhờ một câu chuyện đau lòng và có sức lay động lớn từ nước
Rumani cũ, được các phóng viên phương Tây phát hiện khoảng năm 1990. Vào năm 1966,
