Có lẽ vì họ khổ cực hơn chúng tôi chúng. Thế mà chiến tranh đã chấm
dứt đối với họ; nhưng phải thấy rằng ngồi mà chờ bệnh kiết lị thì cũng
chẳng phải là một kiếp người nữa.
Bọn dân vệ già canh gác họ, kể chuyện là lúc đầu họ hoạt bát hơn, họ
cũng giao thiệp với nhau, ở đâu mà chả thế, và hình như nhiều lần cũng có
đánh nhau, đâm nhau nữa. Nhưng bây giờ họ đã mòn mỏi và thờ ơ quá đỗi.
Đa số chẳng buồn thủ dâm nữa. Họ yếu quá rồi, nếu không, cái việc ấy phổ
biến đến nỗi nhiều khi cả trại cùng làm một loạt.
Họ đứng đó, dựa vào hàng rào, đôi lúc một người lảo đảo rồi bỏ đi;
chẳng mấy lúc một người khác đã thế chân. Phần đông chẳng nói chẳng
rằng; chỉ trừ vài người, xin đầu thuốc lá.
Tôi ngắm những hình thù thiểu não ấy. Râu họ phất phơ trước gió. Tôi
chỉ biết một điều về họ: họ là tù binh, và chính điều ấy làm tôi xúc động.
Cuộc đời của họ không tên tuổi và không tội lỗi gì cả. Nếu tôi biết rõ số
phận họ hơn nữa, nghĩa là họ tên gì, sinh sống ra sao, chờ đợi cái gì, cái gì
làm cho họ khổ sở thì mối xúc động của tôi sẽ có một mục đích cụ thể và
có thể trở nên tình thương. Nhưng lúc này, ở đây, tôi chỉ cảm thấy qua họ,
nỗi đau khổ của con người, cảnh sầu thảm kinh khủng của cuộc đời, và sự
thiếu lòng thương xót, đặc điểm của con người.
Một mệnh lệnh đã làm cho những hình thù lặng lẽ ấy trở nên kẻ thù của
chúng tôi; bây giờ một mệnh lệnh khác có thể làm cho họ trở thành những
người bạn của chúng tôi. Trên một cái bàn nào đó, có những người, mà
chúng tôi chẳng ai quen biết, ký vào một bản viết; thế là, trong bao nhiêu
năm, cái mục đích tối cao của chúng tôi trở nên cái điều mà trong thời bình
người ta phải ghê tởm và phải trừng phạt một cách quyết liệt nhất. Vậy ai
có thể tự nhận ra mình trong tất cả những cái ấy khi nhìn thấy ở đây những
con người im lìm kia, với bộ mặt trẻ con và bộ râu của các vị thánh tông
đồ... Bất cứ thầy cai nào đối với lính mới cũng như bất cứ giáo sư nào đối
với học sinh, mà chả là kẻ thù hung ác hơn cả những người này đối với
