đời. Vì đó là một điều xác thực hiển nhiên, rằng cái phi hữu sau khi chết
cũng chẳng khác gì cái phi hữu trước khi sinh, nên cũng chẳng đáng được
thương tiếc gì hơn. Cả một thời gian vô tận hằng trôi qua khi chưa có ta, mà
nào ta có sao đâu. Vậy thì sau một màn phụ chốc lát của một kiếp sống phù
du, lại một thời gian vô tận thứ hai tiếp diễn trong đó không còn có ta, ta lại
cho đó là điều khổ tâm, không sao chịu nổi là khác. Phải chăng cái khao
khát sống ấy phát sinh từ chỗ hiện giờ ta đã được nếm mùi vị sống và đã
thấy sống đầy thú vị? Như tôi từng giải thích qua, làm sao có thể thế được.
Trái lại, kinh nghiệm sống có lẽ gợi lại sự tiếc nuối vô ngần cái thiên đàng
đã mất của phi hữu. Vả lại, khi nào người ta cũng buộc liền cái hy vọng linh
hồn bất tử với cái hy vọng “thế giới tốt đẹp hơn” - chứng tỏ rằng cái thế
giới hiện hữu chẳng đáng gì.
Bất chấp mọi điều trên đây, vấn đề tình trạng của ta sau khi chết xưa
nay hẳn vẫn được bàn cãi, trong sách vở cũng như bằng miệng lưỡi, hàng
vạn lần nhiều hơn là tình trạng của ta trước khi sinh. Mặc dầu rằng trên lý
thuyết, vấn đề sau cũng là một vấn đề không kém tự nhiên và không kém
chính đáng so với vấn đề trước; vả lại, người nào giải đáp được vấn đề này
thì đồng thời cũng thấy rõ được vấn đề kia. Ta có những lời nói rất đẹp về
sự công phẫn khi nghĩ rằng tinh thần của con người từng bao quát thế gian
và chứa đựng hàng bao ý hay lại phải theo cái xác xuống mồ; nhưng về cái
điều rằng tinh thần ấy đã để trôi qua hàng cả một thời gian vô tận trước khi
xuất hiện với mọi đức tính được kể ra, và rằng thế gian đã phải suốt trong
thời gian ấy tự xoay sở lấy mà không cần có nó, thì người ta không hề nghe
nói đến. Tuy nhiên, điều mà một đầu óc không bị ý chí lung lạc dĩ nhiên
phải thắc mắc hơn bất cứ điều nào khác là: một thời gian vô tận từng trôi
qua trước khi ta sinh ra; vậy suốt thời gian ấy ta là gì? - Trên phương diện
siêu hình, có lẽ người ta có thể đáp: - “Tôi ấy à, thì tôi vẫn là tôi; nghĩa là:
tất cả những kẻ trong thời gian đó từng nói tôi, chính thật là tôi.” Tuy nhiên
chúng ta bỏ qua tất cả những điều này, bỏ qua cái quan điểm tạm thời hoàn
toàn thường nghiệm của chúng ta và chúng ta hẳn chấp nhận rằng tôi không
có. Nhưng nhờ dựa vào cái quan niệm về thời gian mà trong đó chưa có tôi,
tôi có thể tự an ủi cho cái thời gian vô tận sẽ tiếp diễn sau khi tôi chết như
