Những suy tư đưa ta đến đây cùng những giải thích liên quan đến
chúng, đều chung một khởi điểm là cái sợ chết quá lộ liễu nó nằm trong
lòng mọi sinh vật. Nhưng giờ đây ta sẽ thay đổi quan điểm, và thử nhận xét
một lần xem toàn thể thiên nhiên đối phó với cái chết ra sao, một cách khác
hẳn với sinh vật cá nhân; và ở đây nữa ta cũng vẫn đứng trên địa hạt thường
nghiệm.
Với chúng ta, chúng ta hẳn không biết có cú ném thò lò nào lại quan
trọng hơn là cú ném định đoạt sống chết; chúng ta chờ đợi quyết định với
tâm trí hết sức căng thẳng, với sự chú ý cùng cực và lo sợ khôn tả; vì, đối
với chúng ta, đó là sự định đoạt của cả số mạng của chúng ta. - Thiên nhiên,
trái lại, không bao giờ nói dối, mà bao giờ cũng thẳng thắn chân thật, nói về
vấn đề này một cách khác hẳn, chẳng hạn như Krishna
[35]
Bhagavad Gita
[36]
. Và nói như sau: cái chết và cái sống của cá nhân chả có
chút gì quan trọng. Thiên nhiên diễn tả điều này bằng cách phó mặc đời
sống của mỗi con vật, cũng như của con người, cho những may rủi hết sức
nhỏ nhặt, mà không buồn ra tay cứu vớt. - Hãy xem con côn trùng nằm trên
đường ta đi: chỉ hơi xê xích bước chân ta đã vô tình quyết định cái sống và
cái chết của nó. Xem con ốc sên, chả có một phương tiện nào để trốn, để tự
vệ, để lừa địch, để ẩn mình, sẵn sàng chịu trận. Xem con cá nhởn nhơ trong
tấm lưới còn chưa kịp khép, con ếch lờ đờ không kịp trốn để thoát thân, con
chim không nhìn thấy con diều hâu bay lượn trên đầu mình, đàn cừu mà con
chó sói nấp trong bụi đang rình và theo dõi. Chả có gì là khôn ngoan thận
trọng, tất cả các con vật ấy đi đi lại lại giữa các hiểm nguy luôn luôn đe dọa
chúng. Vậy mà khi phó mặc các cơ thể được cấu tạo với một nghệ thuật
khôn tả kia, không những cho sự tham tàn của kẻ mạnh, mà còn cho cả
những may rủi hết sức mù quáng, cho sự trái chứng của bất cứ kẻ điên
khùng nào, cho sự tinh nghịch của bất cứ đúa trẻ con nào, thiên nhiên còn
tuyên bố rằng mình không chút quan tâm đến sự tiêu diệt của các sinh vật
ấy, rằng sự tiêu diệt ấy không hại gì cho mình, không có ý nghĩa gì đối với
mình, và rằng trong mọi trường hợp, kết quả hay nguyên nhân cũng chẳng
có gì đáng kể. Thiên nhiên tuyên bố thái độ của mình rất ư minh bạch, và
