sự vật", chúng cũng không vì thế mà trở thành tương hoán (interchangeables):
cũng giống như những luật nhân định của một dân tộc này thì không thích hợp
với một dân tộc khác, cũng thế, người ta chớ nên lẫn lộn luật của trời và luật của
người; mỗi loại luật không thể mang ra khỏi cảnh vực của nó.
Con người bị cai trị bởi các thứ luật khác nhau(1): Luật tự nhiên, luật thần thánh,
luật tôn giáo, luật Giáo hội hay là tôn quy tôn pháp, tức là phép tắc an ninh trong
tôn giáo; bởi công pháp quốc tế mà ta có thể coi như luật nhân sự toàn cầu, với ý
nghĩa coi mỗi dân tộc là một công dân; bởi luật chính trị tổng quát nhằm thể hiện
trí tuệ nhân loại để làm nền móng cho mọi xã hội; bởi luật chính trị cá biệt cho
từng xã hội một; bởi luật chinh phục vận dụng cho một dân tộc đang muốn hay có
thể phải dùng bạo lực với một dân tộc khác; bởi luật dân sự của từng xã hội nhằm
làm cho mỗi công dân có thể bảo vệ lợi ích và đời sống của mình trước sự xâm
phạm của mỗi công dân khác; cuối cùng là chỉ bởi luật gia đình, do mỗi xã hội
đều chia làm nhiều gia đình, mà mỗi gia đình đều có cách cai quản riêng.
Như vậy là có nhiều thứ tự của luật, mà tính tôn nghiêm, cao thượng lý trí của
con người cần biết trật tự nào thích ứng với sự vật nào, và chớ lẫn lộn các nguyên
tắc trong việc cai quản con người.
Không nên dùng luật của trời để xác lập cái gì cần phải xác lập bằng luật của
người. Cũng không nên dùng luật của người để điều chỉnh cái gì cần phải điều
chỉnh bằng luật của trời. (2)
Hai thứ luật này khác nhau về nguồn gốc, đối tượng và tính chất.
Mọi người thừa nhận rằng luật của người khác hẳn luật tôn giáo về bản chất, và
đó là một nguyên tắc; nhưng nguyên tắc này lại tuỳ thuộc những nguyên tắc mà
ta phải tìm kiếm.
1) Tính chất pháp luật của người là phải phụ thuộc vào những biến cố và thay đổi
tuỳ theo những thay đổi của ý chí con người. Trái lại, tính chất pháp luật của tôn
giáo thì không bao giờ thay đổi. Luật người đời được xác lập trên cái thiện. Luật
tôn giáo thì xác lập trên cái ưu việt. Cái thiện có thể là nhiều thứ, nên có thể thay
đổi mục tiêu. Cái ưu việt thì chỉ có một nên không thể thay đổi. Người ta có thể
