* Nguyên văn: La science est une langue bien faite.
Những nguy hiểm của tinh thần hệ thống (Dangers de l’esprit de système)
Tinh thần hệ thống rất gần gũi tinh thần tổng hợp. Tuy nhìn nhận sự cần thiết của
các hệ thống, Condillac vẫn viết cả một cuốn sách để tố cáo những lạm dụng về
các hệ thống, nhất là các "hệ thống trừu tượng".
Một hệ thống là một sự xếp đặt các phần của một nghệ thuật hay một khoa học
trong một trật tự khiến các phần ấy chống đỡ lẫn nhau và các phần cuối cùng
được giải thích bằng những phần đầu tiên. Những phần giải thích những phần
khác gọi là nguyên tắc; và hệ thống càng hoàn toàn nếu nguyên tắc càng ít: điều
đáng ao ước là các nguyên tắc được quy về một nguyên tắc duy nhất.
Người ta có thể nhận thấy trong các triết phẩm ba loại nguyên tắc, do đó có ba
loại hệ thống.
Những nguyên tắc mà tôi để vào hạng nhất, vì thịnh hành nhất, là những cách
ngôn tổng quát hay trừu tượng… Có ba thứ nguyên tắc trừu tượng thông dụng.
Loại thứ nhất là những mệnh đề tổng quát xác thực trong mọi trường hợp. Loại
thứ nhì là những mệnh đề thực ở những khía cạnh hiển nhiên nhất, và, vì thế,
người ta sẵn sàng giả thiết là thực về mọi phương diện. Loại cuối cùng là những
mối liên quan lờ mờ mà người ta tưởng tượng giữa những sự vật có bản tính khác
nhau (1). Sự phân tích ấy đủ làm cho người ta thấy rằng, trong các nguyên tắc ấy,
nguyên tắc này không đưa tới đâu cả và nguyên tắc kia chỉ đưa tới điều lầm lẫn.
Tất cả tính chất giả tạo của hệ thống trừu tượng là ở đó…
Nhưng, để điều nói trên được rõ ràng, tôi muốn người ta đưa ra khỏi văn phòng
hay học đường một triết gia nhận thấy tính cực kỳ phong phú của những nguyên
tắc tổng quát và người ta giao phó cho vị ấy trọng trách chỉ huy một quân đội hay
cai quản một quốc gia. Nếu vị ấy xét mình một cách công bằng, thì chắc chắn sẽ
xin lỗi vì không hiểu chút gì về chiến tranh cũng như về chính trị: đó là cách xin
lỗi nhẹ nhất đối với vị ấy. Chiến thuật và chính trị có những nguyên tắc tổng quát
riêng biệt cũng như những khoa học khác. Vậy nếu triết gia ấy chỉ được học chiến
thuật và chính trị, đó là một việc chỉ mất ít thời giờ, tại sao vị ấy không thể khám
