Tôi tin rằng Descartes là một người khả kính về mọi phương diện, nếu, sinh ra
trong một thế kỷ mà ông chưa phải soi sáng, ông đã biết hết giá trị của kinh
nghiệm và quan sát và nguy cơ khi xa rời những điều đó. Nhưng cũng là không
kém công bình khi tôi thực hiện một cuộc phục hồi đích thực cho con người vĩ
đại này, đối với những triết gia chiếu ba chiếu tư (ces petits philosophes), những
con khỉ bắt chước Locke một cách vụng về (3) những kẻ, thay vì cười vào mũi
Descartes một cách khinh suất và láo lếu, phải thấy ra rằng nếu không có ông thì
cánh đồng triết lý hẳn là vẫn còn bỏ hoang cũng như cánh đồng khoa học tự nhiên
mà thiếu Newton.
Đúng là triết gia lừng danh này đã phạm nhiều lầm lẫn và không ai lại không ái
ngại về chuyện đó. Nhưng cuối cùng thì ông cũng đã biết được bản chất của động
vật; ông là người đầu tiên đã chứng minh một cách hoàn chỉnh rằng loài vật chỉ là
những cỗ máy. Vậy mà, sau một khám phá có tầm quan trọng đến thế, đòi hỏi biết
bao thông tuệ phi thường, thì những con người bình thường, nếu không biết bỏ
qua cho những lầm lẫn của ông, thì quả là vô ơn biết bao! …
Là một bộ máy, cảm thụ, suy tư, biết phân biệt thị phi thiện ác, cũng như biết
phân biệt màu xanh với màu vàng, tắt một lời, được sinh ra với trí thông minh và
một bản năng vững chắc về đạo đức, và chỉ là một con vật, như vậy là những sự
vật chúng không còn mâu thuẫn hơn là một con khỉ hay một con vẹt và biết tự
đem lại khoái lạc cho mình. Bởi vì nếu cơ hội xuất hiện để nói lên điều đó, ai có
thể đoán được từ tiên thiên (a priori) là một giọt rượu mùi lao vào trong cuộc giao
hoan khiến cảm nhận những lạc thú thiêng liêng, và từ đó sinh ra một tạo vật nhỏ,
một ngày kia sẽ có thể, hưởng thụ cùng những lạc thú kia! Tôi tin rằng tư tưởng
rất ít bất tương dung với vật chất có tổ chức, đến độ dường như tư tưởng là một
đặc tính của vật chất, như là điện lực, khả năng vận động, tính bất khả thấu,
trương độ v.v…
La METTRIE, Người máy
1. Mỗi cơ quan có cơ cấu và năng lượng riêng, lập luận này đem lại nhiều uyển
chuyển hơn cho việc giải thích cơ giới về cơ thể sau đó.
