vậy là mọi ý chí của chúng ta cũng chỉ là hiệu quả của khuynh hướng này. Vậy
mà mọi hiệu quả đều là tất yếu. Theo nghĩa này, người ta không thể gán một ý
nghĩa rõ rệt nào cho cái từ tự do. Nhưng, người ta sẽ nói, nếu tất yếu con người
theo đuổi hạnh phúc bất cứ nơi nào người ta thoáng thấy nó, ít ra chúng ta cũng
tự do để chọn lựa những phương tiện mà chúng ta sử dụng để được hạnh phúc?
Thưa vâng, tôi xin trả lời, nhưng lúc đó tự do chỉ còn là từ đồng nghĩa của sáng
suốt, và người ta chỉ làm lẫn lộn hai khái niệm này: tuỳ theo một người biết nhiều
hay ít về luật lệ và các thủ tục pháp lý, tuỳ theo anh ta sẽ được hướng dẫn trong
công việc bởi một luật sư ít hay nhiều khéo léo, mà anh ta sẽ thành công trong vụ
kiện tốt hơn hay kém hơn; nhưng dầu anh ta có ở phía nào, thì ước muốn hạnh
phúc cũng sẽ luôn luôn khiến anh ta chọn lựa phía nào có vẻ phù hợp nhất với
những quyền lợi, những thị hiếu, những đam mê của mình và cuối cùng với
những gì mà anh ta nhìn như là hạnh phúc của mình.
Làm sao người ta có thể giải thích về phương diện triết lý vấn đề tự do? Nếu, như
Locke đã chứng minh, chúng ta là môn đệ của bạn bè, bà con và những gì chúng
ta đọc và nói chung tất cả những gì vây quanh chúng ta, thì mọi tư tưởng và mọi
ý chí của chúng ta phải là những hiệu quả trực tiếp, hay những kế tiếp tất yếu của
những ấn tượng mà chúng ta đã cảm thụ.
Vậy là người ta không thể tạo ra bất kỳ ý tưởng nào từ cái từ tự do, áp dụng vào ý
chí; phải coi nó như một huyền nhiệm; hãy cảm thán cùng với thánh Phao-lồ: O
altitudo! (a), xét vì chỉ có thần học mới có thể luận bàn về đề tài đó, và một khảo
luận triết lý về tự do sẽ chỉ là một khảo luận về những hiệu quả không nguyên
nhân (b).
HELVÉTIUS, Về tinh thần, Q.I, ch.4.
1. Cái gì không thuộc về tiềm năng của chúng ta thì không thiếu đối với nó
(Descartes, Phương pháp luận, phần 3)
2. Chống lại ý tưởng tự do bất định (libre - arbitre indéterminé).
a. Thánh Phaolồ, Thư gửi tín hữu Rôma, 11. 33 Ca tụng thánh ý nhiệm mầu: sự
giàu có, khôn ngoan và thông suốt của Thiên chúa sâu thẳm dường nào? Quyết
định của Người, ai dò cho thấu! Đường lối của Người ai theo dõi được! Thật vậy,
