chúng ta sẽ tưởng là mình đánh giá bằng tình cảm; nhưng chúng ta sẽ buộc phải
thú nhận là mình lầm trong tất cả những trường hợp khi các tương quan phức tạp
và đối tượng mới mẻ khiến việc áp dụng nguyên tắc không thực hiện được: khi
đó niềm hứng thú sẽ phải chờ đợi trí tuệ phát biểu đối tượng là đẹp mới cảm thấy
được. Hơn nữa, trong trường hợp như thế, hầu như bao giờ cũng là đánh giá về
cái đẹp tương đối (beau relatif), chứ không phải cái đẹp thực tế (beau réel).
Nếu xem xét những tương quan trong các phong tục, ta sẽ có cái đẹp đạo đức;
nếu xem xét chúng trong tác phẩm văn chương, ta sẽ có cái đẹp văn chương; nếu
xem xét chúng trong các bản nhạc, ta sẽ có cái đẹp âm nhạc; nếu xem xét chúng
trong các công trình của tự nhiên, ta sẽ có cái đẹp thiên nhiên; nếu xem xét chúng
trong các tác phẩm cơ khí của con người, ta sẽ có cái đẹp nhân tạo; nếu xem xét
chúng trong việc thể hiện các tác phẩm của nghệ thuật hay của tự nhiên, ta sẽ có
cái đẹp mô phỏng; trong một đối tượng nào đó, và về phương diện nào đó mà
chúng ta xem xét những tương quan trong cùng một đối tượng, cái đẹp sẽ mang
những tên gọi khác nhau.
Nhưng cùng một đối tượng, dù là đối tượng gì, có thể được xem xét riêng rẽ và
trong bản thân nó, hoặc liên quan đến những đối tượng khác. Khi tôi phát biểu về
một bông hoa là nó đẹp, hoặc về một con cá là nó đẹp, tôi muốn nói gì? Nếu tôi
xem xét bông hoa kia hoặc con cá kia một cách riêng rẽ, tôi không muốn nói điều
gì khác ngoại trừ tôi nhận thấy các bộ phận mà chúng được cấu thành, có sự trật
tự, sự sắp xếp, sự đối xứng, các tương quan (bởi tất cả các từ ngữ ấy chỉ biểu thị
các phương thức xem xét khác nhau chính những tương quan): theo nghĩa ấy, mọi
bông hoa đều đẹp, mọi con cá đều đẹp; nhưng là cái đẹp nào? Cái đẹp mà tôi gọi
là cái đẹp thực tế.
Nếu tôi xem xét bông hoa và con cá liên quan với các bông hoa khác và những
con cá khác; khi tôi bảo rằng chúng đẹp, điều đó có nghĩa giữa các thực thể cùng
loại với chúng, giữa các bông hoa thì bông hoa này, giữa các con cá thì con cá
này, gợi dậy trong tôi nhiều nhất những ý niệm về các tương quan, và rõ nhất một
số tương quan nào đấy; bởi vì tôi sẽ nhanh chóng chỉ ra rằng tất cả những tương
quan không phải có cùng tính chất như nhau, nên chúng góp phần vào vẻ đẹp
cũng nhiều ít khác nhau. Song tôi có thể quả quyết rằng, với cách thức mới xem
