lòng tôn kính mà người ta phải có đối với những tên tuổi lỗi lạc, tôi sẽ nói rằng
đó là bóng tối ngự trị trong một vài tác phẩm của Stahl (4) và trong Những
nguyên lý toán học của Newton. Nếu các tác giả này chịu bỏ ra ít thời gian để làm
cho những quyển sách đó của họ sáng sủa hơn, dễ hiểu hơn thì họ còn đem lại lợi
lạc cho nhân quần nhiều hơn biết bao.
Vậy chúng ta hãy mau mau lên làm sao cho triết học dễ đến với mọi người hơn.
Nếu chúng ta muốn rằng các triết gia tiếp bước tới phía trước, thì chúng ta hãy
đem dân chúng lại gần điểm đứng hiện nay của các triết gia (5). Phải chăng họ sẽ
nói rằng có những tác phẩm mà người ta sẽ không bao giờ đặt được vào tầm lãnh
hội chung của mọi đầu óc? Nếu họ nói thế, họ sẽ chỉ chứng tỏ họ chẳng biết rằng
phương pháp tốt cùng với những tập quán lâu dài có thể làm được những gì.
Denis DIDEROT, Về việc giải thích thiên nhiên.
1. Nghệ thuật làm ra những thí nghiệm.
2. Người tư biện (le spéculatif) ở đây chỉ những ai có nhiều ý tưởng.
3. Người hành động (le manoeuvre) ở đây chỉ những người sử dụng các công cụ.
4. Georg Ernst Stahl (1660-1734), nhà hoá học người Đức, tác giả một lý thuyết
về những tương cảm (la théorie des affinités) rất thịnh hành trước thời có những
công trình của Lavoisier.
Nhưng ai sẽ giáo dục những nhà giáo dục? (Xem Marx, luận đề thứ ba
Feuerbach).
ĐÀM ĐẠO GIỮA D’ALEMBERT VÀ DIDEROT: GIẤC MƠ CỦA
D’ALEMBERT
Đối lập trong mọi lãnh vực với tính nhị nguyên đối đãi (la dualité) giữa vật chất
và tinh thần, biết khá về hoá học (vào thời đó còn là thứ hoá học trước Lavoisier),
hiếu kỳ đối với những thí nghiệm sinh học và y học, Diderot quyết tâm không
tránh né cái gì trong phức tính của một chương trình duy vật về nghiên cứu: quan
niệm nhất tính của một toàn thể vũ trụ được hoạt hoá bởi những vận động bên
