niệm, hay trong niềm cô tịch, lắng nghe tư duy của mình lên tiếng nói. Cái công
cụ này có những bước nhảy đáng ngạc nhiên; và một ý tưởng được đánh thức đôi
khi sẽ khiến một bồi âm (harmonique) ngân lên ở một quãng âm (intervalle) (1)
không nhận ra hết được. Nếu hiện tượng đó được quan sát giữa các giây âm thanh
vốn tự hniên là bất động và cách biệt nhau, thì làm sao hiện tượng đó lại không
xảy ra giữa những điểm sống động và liên kết nhau, giữa những sợi gân liên tục
và cảm ứng?
D’Alembert: Nếu điều đó không đúng đi nữa, ít ra nó cũng khá là tinh xảo.
Nhưng người ta sẽ bị cám dỗ để tin rằng vô tình mà bạn lại rơi vào trong chính
cái điều bất tiện mà bạn muốn tránh.
Diderot: Gì vậy?
D’Alembert: Bạn muốn phân biệt hai bản thể.
Diderot: Tôi không dấu diếm điều đó.
D’Alembert: Và nếu bạn nhìn sát vào đó hơn, bạn coi trí tuệ của triết gia là một
hữu thể tách biệt với những công cụ, một loại nhạc công lắng tai nghe những sợi
dây đang ngân rung, để phát biểu về tính hoà âm hay nghịch âm của nó (2).
Diderot: Có thể rằng tôi đã làm phát sinh phản bác này mà có lẽ bạn không tạo ra
cho tôi, nếu như bạn đã xem xét sự khác biệt giữa công cụ - triết gia và công cụ-
dây đàn. Công cụ - triết gia thì khả cảm; ông đồng thời vừa là người tấu nhạc vừa
là nhạc cụ. Vì là khả cảm, ông có ý thức tức thời về âm thanh ông tạo ra; vì là
động vật, ông có ký ức về âm thanh đó; cái khả năng hữu cơ đó (3) trong khi nối
kết các âm thanh ở nơi nó, tạo ra và bảo tồn giai điệu. Hãy giả thiết cây đàn
clavecin có cảm tính và có ký ức, và hãy nói tôi nghe nếu nó sẽ không biết, nếu
nó sẽ không lặp lại bởi chính nó, những âm điệu mà bạn sẽ diễn tấu trên những
phím đàn của nó. Chúng ta là những nhạc cụ được phú bẩm cho cảm tính và ký
ức. Các giác quan của chúng ta là bấy nhiêu những phím đàn được thiên nhiên
chung quanh ta rung lên và thường thì chúng cũng tự rung lên. Và đây là, theo
phán đoán của tôi, tất cả những gì xảy ra trong một cây đàn hữu cơ như bạn và
tôi. Có một ấn tượng nó có nguyên nhân bên trong hoặc bên ngoài nhạc cụ, một
cảm giác phát sinh từ tưởng tượng nó được tạo ra và rồi lại tắt đi chỉ trong một
