thoáng bất khả phân, một ấn tượng khác tiếp nối nó và cũng có nguyên nhân bên
trong hay bên ngoài con vật; một cảm giác thứ nhì và những từ ngữ chỉ danh nó
bằng những âm thanh tự nhiên hay quy ước.
Denis DIDEROT, "Đàm đạo giữa d’Alembert và Diderot" trong"Giấc mơ của
d’Alembert"
1. Theo nghĩa âm nhạc. Tương quan giữa các bồi âm trong tâm trí không phải cố
định: nó tuỳ thuộc những kinh nghiệm đã qua của cá nhân.
2. Phải chăng cùng một khả năng nơi cá nhân vừa cảm nhận vừa phán đoán cảm
giác? Diderot từ chối luận đề của Helvétius:"cảm nhận, là phán đoán".
3. Khả năng cảm thụ chỉ những sinh vật hữu cơ mới có.
Trật tự phổ quát và biến hoá mãi mãi (Ordre universel et transformations
perpétuelles)
Chủ nghĩa duy vật của Diderot không tập trung vào yếu tố bất biến-là nguyên tử-
mà trên vận động nội tại của toàn thể phổ quát (le tout universel). Tính tạp dị của
các loài và sự tiến hoá của chúng là hậu quả của một quá trình biến hoá tổng quát
(un transformisme généralisé). Quan niệm nhất tính chủ động của toàn thể cho
phép vượt qua những điểm bất cập của thuyết cơ giới (le mécanisme) với tính
nhân quả chính xác, mà không cần nêu ra định đề phi lý về một linh hồn thế giới.
Đó là, theo lời Jean Wahl, một thứ "chủ nghĩa duy vật hoạt hoá luận" (un
matérialisme vitaliste).
D’Alembert: Vậy là, tôi như thế này là vì đã định sẵn rằng tôi phải là như thế này
(Je suis donc tel, parce qu’il a fallu que je fusse tel). Nếu bạn thay đổi toàn thể thì
tất yếu bạn cũng thay đổi tôi, nhưng toàn thể thì lại đổi thay không ngừng… Con
người chỉ là một hiệu ứng chung, thường có; còn quái vật thì là một hiệu ứng
hiếm hoi; song cả hai đều là tự nhiên, đều là tất yếu; đều nằm trong trật tự phổ
quát đại đồng… Và có gì đáng ngạc nhiên về chuyện đó đâu nào?... mọi hữu thể
luân chuyển cái này vào trong cái kia; hậu quả là mọi loài… tất cả trong dòng
luân lưu bất tuyệt (1) … mọi động vật đều ít nhiều là con người; mọi khoáng vật
đều ít nhiều là cây cối. Không có gì là xác định trong thiên nhiên. mọi vật đều ít
